Американските актери и сценаристи во 2023 година се впуштија во штрајк, во кој еден од главните барања им беше да се регулира користењето на творбите генерирани од вештачката интелигенција. Најголемиот американски синдикат за актери (SAG-AFTRA) бараше поголема заштита при реплицирањето на лицата и гласовите на актерите со помош на вештачка интелигенција, додека сценаристите од САД здружени во синдикатот на сценаристите (WGA) бараа заштита од користење на материјалот на сценаристите како тренирачки податоци на алгоритмите кои користат вештачка интелигенција.
Неколкумесечните штрајкови на американските актери и сценаристи ја актуелизираа темата за тоа како содржината (фотографии, видеа, аудио, сценарија, книги и други креативни содржини) која што ја создаваат алгоритмите кои користат вештачка интелигенција, како што се ChatGPT и MidJourney, ќе влијаат врз заштитата на правата на интелектуална сопственост.
Што претставува интелектуална сопственост?
Пред да преминеме на актуелните трендови за регулирање на користењето на вештачката интелигенција во креативната индустрија, би било корисно да дефинираме што претставува интелектуална сопственост.
Според Светската организација за интелектуална сопственост, интелектуалната сопственост се однесува на широк спектар на умствени креации, како што се пронајдоци, литературни и уметнички дела, симболи, имиња, слики што се користат во трговијата, дизајни и слично.
Интелектуалната сопственост е заштитена со закон преку патенти, авторски права и трговски марки, кои им овозможуваат на луѓето да добијат признание или да имаат финансиска корист од она што го создаваат или иновираат. Постигнувајќи ја вистинската рамнотежа помеѓу интересите на иноваторите и поширокиот јавен интерес, системот за интелектуална сопственост има за цел да поттикне средина во која креативноста и иновациите можат да процветаат.
Притоа, најголемото внимание што во моментов се посветува во делот на влијанието на вештачката интелигенција е токму делот на почитувањето на авторските права. Канцеларијата за авторски права на САД ги дефинира авторските права. Авторското дело е поединечна и интелектуална творба од областа на книжевноста, науката, уметноста и од други области на творештвото, независно од видот, начинот и формата на изразување. Притоа, авторското право е вид на интелектуална сопственост што ги штити оригиналните авторски дела, веднаш штом авторот ќе го направи делото во опиплива форма на изразување.
Под групата на авторски дела влегуваат најразновидни видови, поаѓајќи од уметнички слики, преку фотографии, илустрации, музички композиции, звучни снимки, компјутерски програми, книги, песни, објави на блогови, филмови, архитектонски дела, драми и многу други дела.
Вештачката интелигенција и творбите на актерите и сценаристите
Помина речиси една година откако беше објавено во јануари 2023 година дека менаџерот за дизајн на производи Амаар Реши ја напишал и дизајнирал првата книга за деца во рок од 72 часа, користејќи ги ChatGPT и Midjourney. Иако Амаар беше возбуден поради тоа што успеал да направи книга за толку кратко време, користењето на вештачката интелигенција за создавањето на оваа книга предизвика лавина од негативни реакции кај уметниците.
Беа потребни само неколку месеци за негативните реакции на уметниците да преминат во отворени негодувања и иницирање на штрајкови, кои со месеци ја блокираа најголемата креативна индустрија во светот – онаа на САД.
Создавањето креативни содржини генерирани од технологијата за вештачка интелигенција и прашањето за регулација на ова прашање во САД беше темата за која што најмногу се дебатираше меѓу Синдикатот на актерите со Алијансата на филмски и телевизиски продуценти. Договорот кој беше постигнат изминатата есен меѓу двете страни предвидува усвојување на резолуција, со која се штитат глумците од репродукциите на лицата и гласовите на актерите со помош на вештачката интелигенција. Имено, ваквите репродукции ќе можат да ги користат филмските и телевизиските компании единствено со добиена согласност од самите актери.
Сепак, дел од американските истакнати актери, како што се Џастин Бејтман и Метју Модин, се спротивставија на постигнатиот договор, додавајќи дека тој ќе ја загрози независноста и финансиската иднина на актерите.
Прашањето за генерирањето креативни содржини со помош на вештачката интелигенција беше тема за договор и за време на штрајкот на американските сценаристи со Здружението на филмски и телевизиски продуценти.
Договарањето со сценаристите се одвиваше многу поглатко, при што беше договорена поголема заштита на интелектуалните права на сценаристите преку усвојувањето на Правилата за користење на вештачката интелигенција. Договорот не ја забранува употребата на алатките за вештачка интелигенција во процесот на пишување сценарија, но поставува заштитни мерки за да се осигураат дека новата технологија останува под контрола на работниците, наместо да се користи од нивните шефови за да ги заменат сценаристите.
Со договорот, студијата не можат да користат вештачка интелигенција за пишување сценарија што се веќе напишани од автор, а филмските и телевизиските студија се спречени да ја третираат содржината генерирана од вештачка интелигенција како оригинален материјал – роман или други книжни дела.
На пример, со постигнатиот договор на студијата им е забрането да го користат ChatGPT за да генерираат роман од 100.000 зборови, а потоа да побараат од сценаристите да го приспособат романот за создавање на филмска или телевизиска содржина. Британскиот весник Гардијан пишува дека овој договор ќе може да претставува фер-основа за договарање на другите креативни индустрии во однос на употребата на вештачката интелигенција.
Американските сценаристи се договорија со работодавачите како авторите можат да користат ChatGPT ако сакаат и ако самите компании се согласат на тоа, но и дека писателите не можат да бидат принудени да користат технологија за вештачка интелигенција од страна на филмските и телевизиските студија. Исто така, компаниите мора да обелоденат секогаш кога ќе им дадат како работна задача на писателите материјал, кој треба да е генериран од алатките за вештачка интелигенција. На овој начин, наместо работодавачите, условите за користење на вештачката интелигенција при творењето го контролираат работниците.
Регулирањето на вештачката интелигенција во ЕУ
За разлика од досегашната пракса во САД, во ЕУ е предвидено усвојување на Актот за вештачка интелигенција, кој претставува темата за која се водеше интензивна дебата во изминативе месеци. На почетокот од декември 2023 година, Европската Унија постигна договор за правна регулација на вештачката интелигенција. Претседателката на Европската Комисија, Урсула фон дер Лајен на 9 декември 2023 година го поздрави политичкиот договор на Европскиот парламент со Советот за Актот за вештачка интелигенција.
„Со гарантирањето на безбедноста и основните права на луѓето и бизнисите, Актот ќе го поддржи човекоцентричниот, транспарентен и одговорен развој, распоредување и преземање на вештачката интелигенција во ЕУ“, стои во изјавата на Урсула фон дер Лајен.
Додека не дојде до целосна примена на законското решение, околу 100 компании веќе го изразиле својот интерес да се приклучат и на доброволна основа да ги спроведат клучните обврски пред законскиот рок, потенцираше претседателката на Европската Комисија.
Според информациите на сервисот Дојче Веле на англиски јазик, законодавците на ЕУ утврдиле дека системите кои создаваат содржина преку анализа на огромни количества податоци, како што е ChatGPT, претставуваат среден ризик. Идните законски правила на ЕУ подразбираат дека компаниите мора да бидат транспарентни за тоа како биле обучени генеративните модели на вештачката интелигенција, како и да откријат кои податоци заштитени со авторски права биле искористени за оваа намена. Па така, содржината генерирана од ChatGPT мора да биде соодветно означена.
Сепак, институциите на ЕУ во наредниот период ќе треба да продолжат да ги финализираат техничките детали на финалниот текст на Актот за вештачка интелигенција, а откога ќе биде договорен финалниот текст ќе треба да биде одобрен од Европскиот парламент и од Европскиот совет во првата половина од 2024 година. Очекувањето е дека законското решение ќе стапи на сила во вториот или во третиот квартал од 2024 година.
Инаку, веднаш по постигнувањето на договор на ниво на ЕУ за идниот Акт за вештачка интелигенција, граѓанските организации изразија резерва и посочија дека ги чекаат сите технички детали што ќе треба да се испеглаат на почетокот од 2024 година. Тие сметаат дека договорот не оди доволно далеку во заштитата на луѓето од штетата предизвикана од системите за вештачка интелигенција.
Актуелната верзија на Актот за вештачка интелигенција на ЕУ беше привремено одобрена од членовите на Европскиот парламент (ЕП) на гласањето во јуни 2023 година, и истата содржи неколку мерки кои ќе помогнат да се утврди што можат, а што не можат да прават технолошките компании со музичките дела заштитени со авторски права. Меѓу нив е и законското барање компаниите што користат генеративни модели на вештачка интелигенција, како ChatGPT или Midjourney, да даваат резимеа на сите дела заштитени со авторски права, вклучително и на музиката, што ги користат.
Ова практично значи дека идното законодавство на ЕУ ќе ги обврзе создавачите на технологијата на вештачката интелигенција да ги објават сите дела на научниците, музичарите, илустраторите, фотографите и новинарите, користени при обучување на програмите. Покрај ова, развивачите ќе треба да докажат дека сè што направиле при обуката на машините е во согласност со законот.
Овие одредби за транспарентност во Актот за вештачка интелигенција на ЕУ беа отворено поздравени од самите автори, но се стравува дека технолошките компании зад сцената во Брисел активно лобираат кај креаторите на политиките на ЕУ за да се обидат да ги ослабат регулативите, тврдејќи дека таквите обврски може да ги стават европските развивачи на вештачка интелигенција во конкурентна предност.
Иако ЕУ е пионер во светот во делот на законската регулација на вештачката интелигенција, сепак финалните технички детали и начините на формулација на термините во Актот за вештачка интелигенција ќе бидат познати единствено откако Европскиот парламент и Европскиот совет ќе го усвојат текстот на самиот Акт во претстојните месеци.
Вештачката интелигенцијата и правата на интелектуална сопственост во новинарството
„Репортери без граници“ во соработка со 16 партнерски организации на 10 ноември 2023 година ја објавија Париската повелба за вештачката интелигенција и новинарството. Изработката на документот започна во јули 2023 година, а на него работеа граѓански организации, експерти во областа на вештачката интелигенција, претставници на медиумите и новинари.
Со Повелбата е определен збир на основни етички принципи за заштита на интегритетот на информациите во ерата на вештачката интелигенција. Меѓу десетте принципи што се вметнати во документот, се поместени следните:
- Новинарската етика да го предводи патот на користењето на технологијата на медиумите и новинарите;
- Медиумите да даваат приоритет во користењето на човековиот труд;
- Системите за вештачка интелигенција кои се користат во новинарството треба да поминат претходно независна евалуација;
- Медиумите се секогаш одговорната страна за содржината што ја објавуваат;
- Медиумите ја одржуваат транспарентноста при користењето на системите за вештачката интелигенција;
- Медиумите ја осигуруваат оригиналноста и можноста истата да се провери;
- Новинарството повлекува јасна линија на разликување помеѓу автентичната и синтетичката содржина;
- Персонализираните и препорачаните содржини изведени од вештачката интелигенција ја поддржуваат различноста и интегритетот на информациите;
- Новинарите, медиумите и новинарството ќе ги поддржуваат групите вклучени во управувањето со вештачката интелигенција;
- Новинарството ги поддржува своите етички и економски фундаменти во ангажманите со организациите кои ја создаваат вештачката интелигенција.
Париската повелба ја поддржаа еминентни новинарски организации, како што е Европската федерација на новинари, Меѓународниот институт за печат, Фондацијата Томсон, Глобалната мрежа на истражувачко новинарство и други. Основните принципи подразбираат дека етиката мора да управува со технолошките избори во медиумите, но човекот мора да остане централен фактор при донесувањето на уредувачките одлуки. Медиумите мора да направат разлика помеѓу автентичната и синтетичката содржина, но и мора да учествуваат во глобалното управување со вештачката интелигенција и да ја бранат одржливоста на новинарството кога преговараат со технолошките компании.
Останува допрва да се види дали медиумските куќи ќе се придржуваат до Париската повелба за вештачка интелигенција и новинарство при создавањето на секојдневните содржини, регулирањето на работничките права на медиумските работници и менувањето на начинот на донесувањето на уредувачките одлуки во редакциите.
Германскиот медиумски гигант Аксел Спрингер уште на почетокот од 2023 година го предупреди нивниот персонал дека вештачката интелигенција ќе влијае врз кратење на работни места во нејзините медиуми, вклучувајќи ги весниците Билд и Велт. Неколку месеци подоцна, во јуни 2023 година овој гигант сепак ретерираше во изјавата. Од Аксел Спрингер додадоа дека вештачката интелигенција ќе им овозможи на новинарите да посветат повеќе време и енергија во исполнувањето на основните задачи, а досадните работни обврски да ги преземе за реализација токму вештачката интелигенција. Сепак, кратењето на работните места останува во плановите на оваа медиумска компанија.
Навраќајќи се наназад на прашањето зошто вештачката интелигенција би можело да има огромно влијание врз правата на интелектуална сопственост во креативната индустрија, американското научно списание Сајентифик Американ (Scientific American) преку бројчени податоци дава одговор на ова прашање. Големината на податоци која што е неопходна за да се тренираат јазичните модели на вештачката интелигенција е фрапантна.
При пуштањето во употреба на моделот на вештачка интелигенција Стејбл Дифјужн (Stable Diffusion), кој генерира слики од текст, била неопходна негова обука со преку 2,3 милијарди слики за да може овој модел да генерира самостојно финален производ – фотографија генерирана од вештачка интелигенција.
„Расчистувањето на правата за авторското дело може да биде тешко дури и за едноставни проекти, а за многу големи проекти или платформи, предизвиците дури и да се знае кој ги поседува правата е речиси невозможен, со оглед на практичните барања за лоцирање на метаподатоците и евалуацијата на договорите помеѓу авторите или изведувачите и издавачите“, наведува Сајентифик Американ.
Се разбира, во кој правец ќе се развива заштитата на правата на интелектуална сопственост од вештачката интелигенција, особено кај креативната индустрија, е тема која што има многу непознаници, кои ќе останат предмет на сериозни дебати, судски спорови и бранувања на јавноста коишто допрва ќе следат.
