На јавна расправа е предлог-законот за висока раководна служба, кој од 2018 година го ветуваат четири министри по ред, почнувајќи од Дамјан Манчевски, па Јетон Шаќири и Адмирим Алити, и на крај, Азир Алиу. Законот има за цел да направи радикални промени во процедурата за избор и именување на високи функционери, избегнувајќи ги политичко-партиските влијанија и давајќи предност на меритократијата.
Законот со години се одолговлекуваше и не беше усвоен затоа што политичките партии одбиваа да поддржат еден закон кој „ќе им ги врзе рацете“ при изборот и назначувањето на високи функционери. Министерството за информатичко општество и администрација (МИОА) подготви една нова верзија, која е „скроена“ на начин да биде прифатлива, но оваа верзија се смета за скандалозна бидејќи со тоа ќе се легализира партиско-политичкото влијание, пишува Порталб.мк.
Во законодавството на С. Македонија, не постои јасно ограничување меѓу политичкото и стручното ниво, односно не е дефиниран опсегот за висока раководна служба. Општите услови за именување и разрешување на лицата сега се регулирани со посебни материјални закони за конкретни области од јавниот сектор. Овие закони не се доволно регулирани (најчесто содржат само одредби за објавување на јавни огласи и општи услови) и немаат одредби за критериумите. Нема јасни критериуми за именување и разрешување на директори и секретари, ниту отворен конкурс за најголемиот број од овие позиции, со што се прекршува принципот на меритократија. Ова е напишано во описот на предлог-законот за висока раководна служба, кој се наоѓа во ЕНЕР уште од 2019 година, и кој имаше втора верзија во 2021 година, а на 19 јули 2023 година беше составена конечната верзија, која е радикално изменета од онаа првата.
Отпорот на партиите придонесе за „омекнување на законот“
„Ова е тектонска промена во начинот на избор на луѓе на високи раководни позиции“, изјави министерот за информатичко општество, Дамјан Манчевски, еден ден откако Владата во 2019 година, на 169. седница го усвои предлог-законот за висока раководна служба и го достави до Собранието.
Предлогот помина на прво читање, но во 2020 година МИОА побара истиот да се врати, поради усогласување со Законот за административни службеници и Законот за вработување во јавниот сектор.
Една година подоцна, во 2021 година, МИОА испрати до ЕНЕР на дискусија друга верзија на предложениот закон, која немаше некои значителни измени од првата верзија. Граѓанскиот сектор во мај 2022 година изрази скептицизам за усвојувањето на законот за висока раководна служба, затоа што истиот се ветува веќе со години, но сè уште не е усвоен.
Во октомври 2022 година министерот Алити, на еден јавен настан прашан околу причините за неусвојувањето на овој закон, изјави: „Усвојувањето и усогласувањето на законот со мислењето на политичките чинители оди бавно затоа што високите раководни позиции се главниот плен кој го добиваат партиите при поделбата на власта“.
Бидејќи верзијата на законот за која Алити рече не е прифатлива за партиите, се чинеше дека нема да биде усвоена и покрај тоа што тој закон беше во пакетот закони за реформи во администрацијата, како што бараше ЕУ.
Така, МИОА подготви нова верзија на законот, кој пред јавноста „би се продавал“ како предлог усогласен со Законот за административни службеници и Законот за вработените во јавниот сектор, а во меѓувреме, во принцип, оваа верзија би била усогласена со партиските апетити кои по изборите го добиваат заслужениот „плен“.
Разликата меѓу двете верзии е во тоа што онаа од 2019 година е построга и предвидува одредби со кои сериозно ќе се елиминира влијанието на партиите при именувањето на лицата во високи функции, а во последната верзија, таа од 2023 година, некако се оемкнати одредени ригорозни одредби и оставаат простор за продолжување на партизацијата.
Не се знае во чие министерување е составена оваа верзија – дали во времето на Адмирим Алити, кој беше министер од 16 јануари 2022 година до 27 февруари 2023 година или, пак, на Азир Алиу, кој оваа функција ја наследи од Алити. На 19 јули оваа година, изменетата верзија е ставена во ЕНЕР на дискусија 20 дена, а ден потоа МИОА организираше јавна дебата за новата верзија.
Членот на Државната Комисија за спречување на корупцијата (ДКСК), Нури Бајрами, на дебатата упати критики до МИОА дека не ги консултирале за спроведување на антикорупциска проверка на законот. Тој кажа дека „е неблагодарно и ненекоректно да не бидат контактирани ДКСК, кога комисијата давала свој придонес.
„Се гледа дека сте во тесно и дека мора да направите нешто, прифаќам да се направи и на овој начин, но имате многу проблеми со оваа верзија, и покрај политичките пофалби. Според нашето професионално искуство имате голем проблем“, истакна Бајрами.
Сериозни критики имаше и за низа членови кои овозможуваат мешање на партиите во процедурите за избор и именување на функционери, што е од голема важност за евроинтеграцискиот процес на РСМ. Во публикацијата со наслов „Mерит системот во јавната администрација, стои дека предложениот закон за висока раководна служба ќе ги донесе посакуваните резултати.Во неа пишува дека ЕУ посветува сè повеќе внимание на меритокрацискиот систем како услов за членство.
„Иако имплементацијата на овој систем не е експлицитно нагласена во поглавјата кои ја сочинуваат преговарачката рамка за членство, стабилноста на институциите (вклучувајќи ги и административните органи), нивната ефикасност и квалитет се дел од таканаречените Копенхашки критериуми за членство. Секако, на стабилноста, ефикасноста и квалитетот на институциите ќе влијае, можеби и најмногу, критериумот според кој ќе се регрутираат кадрите (од најниско до највисоко ниво). Така, и покрај тоа што не постои единствен концепт за тоа како треба да се организира администрацијата, во рамките на ЕУ се развива концептот на „добро менаџирање“, кој извира и од Повелбата за човекови права на Европската унија“, се наведува во публикацијата.
Порталб.мк, ги анализираше двете верзии на Законот за висока раководна служба, онаа од 2019 година (која предвидуваше поригорозни промени и ограничување на партиското влијание) и онаа од 2023 година (која предвидува помеки мерки и дозволува партиско влијание). Од она што го видовме најновата верзија е далеку од ветувањето за департизација, или како што изјави Манчевски „тектонска промена во начинот на избор на лица на високи раководни позиции.
Опсегот на законот е стеснет
Во верзијата на законот (2019), законот би требало да важи за министерствата, органите на државната управа, но и за општините заедно со градот Скопје и јавните претпријатија основани од Владата на Република Молдавија и јавните претпријатија основани од општините и градот Скопје.
Во сегашната верзија на законот (2023), отстранети се општините и градот Скопје, како и претпријатијата основани од Владата и општините, заедно со градот Скопје. Според оваа верзија, законот се применува на следните позиции: генерален секретар (во министерствата), директор (во дирекциите на министерствата, во органите основани од министерствата и во независните органи на државната управа), генерален директор (во агенциите) и генерален инспектор (во инспекторатите). Владата ја брише „независноста“ на Комисијата која треба да ги избира високите раководители Законот предвидува формирање Комисија, која ќе има ингеренции да ги води процедурите за избор на високи раководители и да раководи со висока раководна служба.
Во верзијата на законот од 2019 година, оваа Комисија ќе треба да биде „независен орган во државната администрација за водење на постапката за избор на високи раководители и за целосно управување со високата раководна служба“. Според измените во верзијата од 2023 година, наместо независна, одредено е оваа Комисија да биде избрана од Владата.
„Комисијата за висока раководна служба“ е постојан орган во Владата, надлежен за водење на постапката за избор на високи раководители и за целосно управување со високата раководна служба“, се вели во предлог-законот од 2023 година.
Скратени се и условите за избор на членовите на Комисијата, поточно во верзијата од 2019 година, меѓу условите за избор на членови на Комисијата се споменуваат и условите: да се биде експерт во својата област, што се докажува со вршење одговорна работа или претставување во домашни или меѓународни асоцијации, или објавување научни трудови и/или освојување меѓународни награди; Да може да се спротивстави на политичките и корпоративните влијанија; да се има лидерски вештини и способност за работа под притисок.
„Одборот за селекција“ е привремено тело формирано од Владата, надлежен за спроведување на изборот на членовите на Комисијата за висока раководна служба. „Комисијата за селекција“ е тело формирано од Комисијата за висока раководна служба, одговорна за спроведување на индивидуалната постапка за избор на високи раководители. Избришан е ставот 4 во претходната верзија каде што е наведено дека „Другите органи на државната управа“ се самостојни органи на државната управа и во состав на министерства, со и без својство на правно лице, утврдени со законот за организација и работа на органите на државната управа со посебен закон.
Сите овие критериуми се избришани и не се предвидени во новата верзија на законот. Се скратуваат ингеренциите на Комисијата за висока раководна служба. Во верзијата на законот од 2019 година, Комисијата за висока раководна служба имаше 11 ингеренции, а во новата верзија истите се намалени на 5.
Со новата верзија, Комисијата ќе ги има следните ингеренции:
– Спроведува постапка за избор на високи раководители;
– Формира бази на стручни лица и одбори за избор на високи раководители;
– Одобрува правилници за својата работа и други акти за работа на Комисијата за висока раководна служба;
– Испраќа предлог до Владата, го одобрува Етичкиот кодекс за високи раководни служби;
– Врши други работи определени со закон.
Но, ингеренциите предвидени во 2019 година се избришани, а тие се:
– Презема активности за надминување на споровите меѓу функционерите и високите раководители за привремено суспендирање на мандатот на високите раководители, нивно разрешување и оценување на нивната работа;
– Презема мерки и усвојува одлуки за целосно спроведување на законот во случај на непостапување или непреземање дејствија и одлуки од страна на службени лица;
– Води евиденција за списокот на потенцијални вршители на високи раководни позиции;
– Спроведува дисциплински постапки и изрекува дисциплински мерки против високи раководители;
– Ја следи имплементацијата на овој закон во координација со Министерството за информатичко општество;
– Ги анализира посебните закони и на основачите им предлага спроведување на одредбите од овој закон за позиции за кои не постои постапка за избор и разрешување според заслугите.
Како што може да се види, со новата верзија, мерките за казнување на функционерите веќе не се во рацете на Комисијата. Во делот на законот кој зборува за суспензија и разрешување од функцијата член на Комисијата за висока раководна служба, во верзијата од 2023 година, има дел во кој се вели дека членот може да биде разрешен доколку ги прекрши правилата за судир на интереси, ако е отсутен без причина еден месец или на три седници, или ако против се преземени мерки за определување на одговорност со кои се загрозува неговата репутација и функција.
Во новата верзија се оставени само основните начела поради кои едно лице може да биде разрешено, односно: доколку самиот си поднесе оставка, доколку е осуден со правосилна судска одлука, доколку е именуван на раководна позиција во институција од јавниот сектор, е именуван за функционер во кој било партиски орган, доколку е избран за заменик или градоначалник или ако се утврди дека дал погрешни информации при неговиот избор.
Одборот што ги избира членовите на Комисијата ќе биде раководен од Секретаријатот на Владата Во верзијата за 2019 година, Одборот што треба да ги избере членовите на Комисијата треба да се состои од 7 члена, и тоа тројца од Владата, 1 од ЗЕЛС, еден член од Интеруниверзитетската конференција, еден од редот на вработените во МИОА и еден од вработените во Министерството за политички системи. Одборот може да се формира со само пет члена, доколку сите предлагачи не предложат свои членови, а Генералниот секретаријат на Владата дава административна поддршка на Одборот. Во сегашната верзија, Одборот исто така ќе се состои од 7 члена, но ќе го предводи претставникот на генералниот секретаријат на Владата, еден член ќе биде од МИОА, еден од Министерството за политички системи, еден член од Државната комисија за спречување на корупцијата, еден член од Стопанските комори на РСМ, еден член од Советот за соработка и развој со граѓанскиот сектор и еден член член од Интеруниверзитетската конференција. Генералниот секретаријат на Владата обезбедува административна поддршка за Одборот.
„Кратења“ во постапката на фазата на селекција на кандидатите за висока раководна служба и во верзијата од 2019 година и во верзијата од 2023 година, законот предвидува три фази за избор на високи раководители:
1. Административна селекција;
2. Тестирање;
3. Структурирано интервју.
Во првата фаза нема некоја разлика меѓу верзиите на законот од 2019 и 2023 година. Во втората фаза, во верзијата на 2019 година, предвидено беше да има Методологија за тестирање на кандидатите за високи раководители. Ова, во верзијата на законот од 2023 година, е избришано.
Во третата фаза, во делот на структурираното интервју на кандидатите кои го положиле тестот, во новата верзија на законот за висока раководна служба беа избришани деловите од верзијата на 2019 година каде што се бараше: „Интервјуто да се направи писмено и/или усно, општите и посебните компетенции на кандидатот се проверуваат преку прашања, верзии на повеќето користени јазици од три студии на случај и други форми на верификација на еден од студиите на ЕУ и други форми. Во верзијата на законот од 2023 година само се спомнува дека ќе има интервју, но без да се дадат детали за истото.
По завршување на интервјуто, функционерот донесува одлука за избор на кандидат. Во најновата верзија е избришан делот каде што се предвидуваше најдобрите кандидати да ги интервјуира самиот функционер.
Незадоволните, според верзијата од 2019 година, можат да се жалат до Државната комисија за одлучување во управна постапка и постапка за работен однос од втор степен.
Во верзијата од 2023 година ова е сменето, па така истите можат да се жалат до Државната комисија за спречување на корупцијата. За ова забелешки имаше членот на Антикорупциска Нури Бајрами, кој рече дека Антикорупциска не може да биде како втор степен.
Потолерантен етички кодекс
Последната верзија на Законот за висока раководна служба има поголема толеранција за етичкото однесување на високите раководители, имено, од верзијата од 2019 година се избришани некои одредби кои го „ограничуваат“ однесувањето на истите. На пример, во најновата верзија на законот не е предвидено да поднесат изјава за имотната состојба и интереси во согласност со Законот за спречување на корупција и судир на интереси.
Исто така, не е предвидено високите функционери да бидат принудени да внимаваат на евентуалниот судир на интереси и да преземаат мерки за негово избегнување. Избришан е делот во кој се наведува дека во случај на сомнеж за судир на интереси, високите раководители се должни да побараат мислење од Комисијата за спречување на корупцијата во писмена форма.
Избришана е и одредбата која вели дека високите раководители кои имаат овластувања за вработување или унапредување на вработените мора да обезбедат спроведување на законските одредби за проверка на интегритетот на кандидатите и спречување на потенцијален конфликт на интереси на кандидатите, а доколку резултатите од таквите проверки не гарантираат целосен интегритет и избегнување на конфликт на интереси, тие се должни да се консултираат со Комисијата за спречување на корупцијата.
