Во десет земји од Југоисточна Европа, за една година, поточно од септември 2022 до август 2023 година, регистрирани се 1.427 прекршувања на дигиталните права, покажа извештајот на Балканската мрежа за истражувачко новинарство (БИРН). Бројот на прекршоци е значително зголемен од претходната година. Косово е земјата со најмногу регистрирани прекршоци, додека Северна Македонија е на седмото место. Се повикуваат институциите итно да дејствуваат во однос на овие проблеми, кои од ден на ден се зголемуваат, како и да ги обезбедат соодветните механизми, пишува Порталб.мк.
Годишниот извештај на БИРН за кршењето на дигиталните права 2022-2023 година, „Дигиталните права во време на криза: Авторитаризмот, политичката тензија и слабото законодавство поттикнуваат прекршувања“, беше објавен минатата недела на 5 декември во Сараево, и во него детално се наведени прекршувањата во Албанија, Босна и Херцеговина, Хрватска, Унгарија, Косово, Црна Гора, Северна Македонија, Романија, Србија и Турција.
Вкупниот број на документирани случаи се зголеми од 782 минатата година на 1.427, при што се зголемија и предизвиците во полето на дигиталниот свет.
Според истражувањето, доминантни области за кршење на дигиталните права беа говорот на омраза и дискриминацијата, дигиталната манипулација и компјутерските измами. Домашните, регионалните и меѓународните политички случувања имаа директно влијание врз кршењето на дигиталните права. За време на внатрешни кризи и избори, кршењето на дигиталните права се зголеми, како што беше случајот и за време на регионални и меѓународни тензии.
Владите ширум регионот останаа главни злоупотребувачи на дигиталните права. Во патријархалните, политички поларизирани и етнички поделени земји, ранливите групи, особено ЛГБТ заедницата, малцинствата и жените често се цел на интернет користејќи говор на омраза и дискриминаторска реторика.
Законодавството во повеќето набљудувани земји остана слабо и неефективно во борбата против кршењето на дигиталните права. Во некои земји, новото законодавство беше искористено за таргетирање на критичарите и независните медиуми од страна на автократските режими. Предложеното законодавство, кое е во фаза на планирање, ги вознемири и групите за човекови права поради стравувањата дека ќе им овозможи на владите да ја зголемат контролата врз дигиталната арена.
Во повеќето набљудувани земји, личните податоци на граѓаните останаа незаштитени, со мал напор или волја од страна на владите да ја осигураат нивната безбедност. Исто така, недостигаа владини напори за борба против онлајн измамниците. Сајбер нападите ги парализираа владините агенции на некои земји, а капацитетот на повеќето земји за борба против сајбер заканите остана низок. Паралелно со светските трендови, технолошкиот напредок во области како што е вештачката интелигенција, како и користењето на напредни технолошки алатки од автократските влади, претставуваат нови предизвици како што се злонамерната употреба на вештачката интелигенција и дигиталната цензура.
Прекршувањата во десетте држави се приближно исти
Порталб.мк беше на презентацијата на извештајот во Сараево и подолу ги пренесува главните наоди за секоја набљудувана земја.
На Северна Македонија итно ѝ е потребна регулатива за сајбер безбедноста
Во текот на изминатата година, Северна Македонија забележа зголемени случаи на онлајн измами, прекршување на податоци и сајбер криминал, со хакерски напади насочени кон неколку јавни и владини институции и владини тела. Лажни дојави за бомби испратени по е-пошта, главно насочени кон училиштата и нарушувајќи го образовниот процес, претставува алармантен нов тренд. Етнички мотивираниот говор на омраза на интернет продолжи, а властите сè уште немаат патоказ за спротивставување на дигиталните закани.
Извештајот наведува дека Северна Македонија се соочува со ескалација на кршење на дигиталните права и сајбер закани, хакерски напади врз институциите на државата, нарушена учебна година од лажни закани со бомби, зголемен број кражби на лични податоци и измами, продолжи онлајн говорот на омраза и дискриминаторска реторика против малцинствата.
Албанија, дигиталната транзиција создава нови предизвици во онлајн опкружувањето
Во извештајниот период беа забележани повеќе од десетина случаи на заплашување на новинари, додека бранот сајбер напади ги доведе во опасност податоците на луѓето и десетици луѓе беа изложени на онлајн закани и измами.
Извештајот го нагласува процесот на дигитализација и огромните оштетувања на податоците, податоците на граѓаните и изложените владини досиеја преку сајбер напади, продолжува онлајн заплашувањето на новинарите, општата јавност е цел на онлајн измами, конфликтите на социјалните медиуми ескалираат во закани од реалниот живот, ЛГБТ групите се повеќе се цел на онлајн напади, како и недостатокот на законски санкции што може да го зголеми бројот на дигитални прекршувања.
Косово, дезинформации, нарушување на приватноста и измами
Имаше зголемување на дезинформациите, кршење на приватноста и измами, продлабочување на раздорот и недовербата во Косово. Овие прашања се влошуваат од наративи поттикнати од политички настани, што доведува до кршење на дигиталните права во различни форми. Оваа ситуација ја одразува сложената социјална и политичка динамика на земјата, што влијае на нејзиниот дигитален пејзаж.
Извештајот нагласува дека Косово се соочува со зголемени предизвици за дигиталните права и информацискиот интегритет, новинарите, политичарите и дипломатите погодени од низа напади на интернет, кршењето на приватноста како растечка закана во дигиталната сфера на Косово, измамите и фишингот продолжуваат да го оштетуваат косовскиот онлајн екосистем и дека е потребен побезбеден дигитален простор на Косово.
Србија, кршењето на дигиталните права се интензивира додека политичката криза се размножува
Прекршувањата на дигиталните права во Србија станаа посериозни во 2023 година, откако две невидени масовни убивања предизвикаа бес. Имаше голем број на говор на омраза, кршење на приватноста и дискриминаторска реторика, при што новинарите и активистите се соочија со зголемен број на закани и навреди.
Истражувањето нагласува дека политичките тензии предизвикуваат кршење на дигиталните права, неетичката употреба на вештачката интелигенција го зголемува кршењето на дигиталните права, протекувањето на лични информации ја става јавноста во опасност, бранителите на човековите права се оцрнуваат онлајн и офлајн, наводна онлајн пропагандна мрежа поврзана со владејачката партија во Србија и дека Србија нема сеопфатна стратегија за борба против дигиталните закани.
Црна Гора, етничките тензии и изборите го зголемија кршењето на дигиталните права
Изборите ги поттикнаа повеќекратните кризи во етнички и политички поделената земја, што резултираше со значителен пораст на кршење на дигиталните права, особено онлајн закани, кампањи за оцрнување и говор на омраза на социјалните медиуми. Сторителите честопати остануваа несанкционирани бидејќи владиниот капацитет и волјата да се спротивстави на растечките дигитални закани, вклучително и сајбер нападите, останаа на ниско ниво.
Истражувањето посочува дека борбената политичка сцена го разгорува онлајн непријателството, дезинформациите цветаат и заканите се шират околу тензичните избори, новинарите и медиумите се соочуваат со постојани напади, говорот на омраза на интернет и етничката дискриминација, нема ефективен владин одговор на прекршувањето на личните податоци и дека тензичната атмосфера значи дека онлајн прекршувањата веројатно ќе продолжат.
Во Босна и Херцеговина, настаните од реалниот живот продолжија да го поттикнуваат кршењето на дигиталните права
Луѓето во Босна и Херцеговина беа шокирани од фемицидот што се емитуваше во живо, што покрена многу прашања бидејќи земјата забележа низа прекршувања на дигиталните права предизвикани од реални настани како што се годишнини од воени злосторства или Парадата на гордоста во Сараево. Земјата, исто така, забележа зголемување на инцидентите со сајбер безбедноста, што ја нагласува потребата од зајакнување на човечките и техничките капацитети за одговор, како и правната рамка.
Извештајот нагласува дека турбулентната политичка, етничка и социјална ситуација го обликува дигиталниот простор, говорот на омраза кај тинејџерите на Тикток ги разоткрива празнините во медиумската етика, Русија наоѓа нови начини за ширење дезинформации, алгоритамот на Мета не успеа да спречи пренос во живо на фемицид, жени од висок профил се мета на навреди и закани, негирањето на геноцидот продолжува без последици, критичната инфраструктура е во ризик, растечките дигитални закани ја поткопуваат надежта за иднината.
Хрватска, се бараат построги закони бидејќи земјата се соочува со зголемен сајбер криминал и прекршување на податоците
Хрватска беше сведок на серија значителни прекршувања на човековите права во дигиталната сфера. Владата направи чекори за да спречи вакви инциденти во иднина, но експертите сметаат дека тоа не е доволно за да се спречи повторување на слични ситуации во иднина.
Унгарија, кршење на дигиталните права, дезинформации и последици во реалниот свет
Унгарија беше сведок на зголемување на дигиталните прекршувања, кампањи за дезинформации и последици во реалниот свет од овие проблеми, во услови на постојана загриженост за слободата на медиумите и онлајн безбедноста. Владата на Виктор Орбан веројатно ќе продолжи да има негативно влијание врз интернетот и слободата на медиумите како што се приближуваат европските парламентарни избори во 2024 година и локалните избори.
Романија страда од медиумски манипулации, онлајн напади врз жени и новинари
Романија беше сведок на зголемување на кршењето на дигиталните права, со документирани 40 инциденти повеќе отколку во претходниот период на известување. Зголемувањето беше резултат како на внатрешните фактори, како што е владината коалиција која ја поткопува медиумската објективност со насочување дарежливи суми пари од државни грантови за медиумски компании, практика што ја критикуваше американскиот Стејт департмент, и војната во Украина, која донесе нови дезинформациски наративи во Романија.
Турција, дигиталните права на удар на Владата на Ердоган
Во Турција, за разлика од другите земји, мониторингот започна во јули 2023 година. Прекршувањето на дигиталните права во Турција во 2023 година продолжи да ескалира бидејќи владата на претседателот Реџеп Тајип Ердоган, која победи на изборите, користи драконски закони и прописи за да ги таргетира медиумските куќи и платформите на социјалните медиуми со судски случаи и парични казни. Во меѓувреме, приватните податоци на граѓаните остануваат незаштитени, а правата на ранливите групи во дигиталната арена беа постојано прекршени во она што останува високо поларизирано општество.
Што велат експертите за овие наоди?
На годишната конференција на БИРН за дигитални права што се одржа на 5 и 6 декември, кога беше презентиран извештајот, уредничката на „Balkan Insight“, Ивана Јеремиќ нагласи дека во овој период се случиле многу работи и дека ова област се развива многу брзо.
„Се плашам дека следниот извештај ќе биде уште полош“, нагласи Јеремиќ.
Таа, меѓу другото, нагласи дека на земјите им недостига ефективно законодавство, а се осврна и на прашањето за вештачката интелигенција.
„Вештачката интелигенција е нова за нас, има добри работи, но владите во регионот не се подготвени да се соочат со она што го носи“, рече Ивана Јеремиќ и, меѓу другото, рече дека државите треба да ја зајакнат сајбер безбедноста и да ги заштитат граѓаните.
Ненси Богани, набљудувачка на дигиталните права во БИРН Албанија, нагласи дека виртуелните напади не треба да се нормализираат, бидејќи имаат последици.
„Што можеме ние или владите да направиме? Ни треба владеење на правото и повеќе да застапуваме за ова прашање“, нагласи Богдани, и меѓу другото рече дека Албанија има слаба технолошка инфраструктура.
И набљудувачката на дигиталните права од БИРН Србија, Тијана Узелац го нагласи недостатокот на законска регулатива, како и опасноста од „дипфејк“.
Овие податоци според истражувачката Меги Речи од Албанија, од Институтот за демократија и медијација, се важни бидејќи како што рече „ни требаат податоци за овие инциденти за да им кажеме на институциите што да прават“.
Речи истакна дека треба да има спроведување на законот како и да се инвестира во медиумско описменување.
Лејла Тулиќ Ивојевиќ, претставник на Неретва група за сајбер безбедност на ОБСЕ истакна дека се соочуваме со многу предизвици во дигиталниот свет.
„Треба да ја подигнеме свеста за сајбер предизвиците со кои се соочуваме секој ден“, рече Ивојевиќ и, меѓу другото, нагласи дека сите платформи мора да бидат соодветно заштитени.
Таа ги спомна и младите како ранлива група во дигиталниот свет, кои треба да ги знаат своите права на интернет.
Џулијан Рингхоф, службеник за политики и раководител на случаи во Европската комисија, ДГ Конект, Глобалните аспекти на дигиталните услуги, ги подвлече дезинформациите.
„Дезинформациите ја поткопуваат јавната безбедност“, рече меѓу другото Рингхоф и ги додаде дезинформациите како техника за замолчување на гласните.
Меѓу другото, тој нагласи дека странските влијанија и кампањите за дезинформација влијаат на поларизацијата на општествата.
Низа препораки за поодговорен дигитален простор
Извештајот дава низа препораки за различни актери за зајакнување на сајбер безбедноста за заштита на дигиталните права. Некои од нив ги наведуваме во продолжение:
- Владите проактивно да спроведуваат строги регулативи за сајбер безбедност, да промовираат прекугранична соработка и да распределат ресурси за кампањи за едукација и подигање на свеста на јавноста.
- Бизнисите и другите субјекти одговорни за критичната инфраструктура мора да направат значителни инвестиции во силни сајбер безбедносни мерки.
- Граѓанските групи треба да ги интензивираат своите напори во застапувањето за дигитални права и слободи.
- Меѓународната заедница треба да продолжи да помага преку обезбедување техничка помош и промовирање иницијативи за градење капацитети во регионот.
- Граѓаните треба да почнат да размислуваат за својата дигитална безбедност следејќи ги упатствата и препораките на владите, технолошките компании, медиумите и експертите за да бидат свесни за растечките дигитални закани.
- Медиумите и новинарите треба да бидат во првите редови во борбата против кршењето на дигиталните права.
- Невладините организации треба да ги интензивираат своите напори за борба против дезинформациите и едностраните наративи користејќи веќе докажани методи, но и истражувајќи нови и иновативни пристапи.
- Образовните институции на сите нивоа треба да ги ревидираат своите наставни програми за да ги вклучат дигиталната писменост и медиумската писменост како задолжителни предмети.
Целосниот извештај можете да го прочитате ТУКА.
Инаку, членовите на Мрежа за дигитални права на Југоисточна Европа [SEE Digital Rights Network] се состана во Сараево на 6 декември за да разговараат за критичните прашања поврзани со дигиталните права во Југоисточна Европа. Дискусијата уследи по годишниот извештај на БИРН за дигиталните права. Во светлината на овие алармантни наоди, членовите на Мрежата за дигитални права на ЈИЕ ги повикуваат носителите на одлуки во земјите од ЈИЕ да ги зголемат своите напори за заштита и унапредување на дигиталните права преку обезбедување конкретни препораки кои може да се најдат ТУКА.
