Слободата на изразување е еден од клучните критериуми што секоја земја-аспирант за членство во ЕУ мора да ги исполни. Според новата методологија за проширување, поглавјето за слободата на изразување и медиумите припаѓа на првата група, онаа на основните права. Сепак, во Извештајот за напредокот беше забележано дека Северна Македонија постигнала ограничен напредок во областа на информирањето и медиумите. Медиумските работници кај нас се соочуваат со многу проблеми, нарушена е слободата на изразувањето, реформскиот процес се одолговлекува, а и правната рамка не е во согласност со онаа на ЕУ, пишува Порталб.мк
Текстот подолу го пренесуваме во целост:
Во 2019 година, Собранието на РСМ гласаше за реформи во медиумите, услов што го бара ЕУ, сепак до денес не се преземени конкретни чекори во нивното спроведување. Критериумите за реформирање на регулаторните тела за медиуми во земјата, како што е изборот на нови членови на Агенцијата за аудио и аудиовизуелни услуги и нови членови на јавниот сервис, никогаш не беа спроведени во пракса. Постапка е покрената но е заглавена како резултат на политички судири. Ова е реалноста што е истакната и во документот што го објави Метаморфозис „Следење на евроинтегративниот процес: Реформи во медиумскиот сектор – ПОЛИТИЧКА ВОЛЈА ЧАС ИМА ЧАС НЕМА“.
Меѓутоа, во Северна Македонија, покрај празнините во Законот за медиуми, слободата на изразување и медиумските работници се нарушени и со низа други проблеми. Нападите и заканите и понатаму се најголемите предизвици со кои се соочуваат медиумските работници, со посебен акцент на жените.
„Да се биде новинар во Северна Македонија е исклучително тешко, но да се биде новинарка особено, е уште потешко. Тоа е така затоа што на терен новинарките се соочуваат со различни пречки, навреди, напади и потценување од страна на носители на јавни функции, а во одредени случаи и од граѓани, бидејќи се наоѓаат „помеѓу два огна“. Кога известуваат за позитивни работи се фалени, додека кога известуваат за негативни, се навредувани и етикетирани како платени од некого и пристрасни. А, да се биде жена новинар значи дека те гледаат како кревка и полесно се охрабруваат да те навредат или да те попречуваат во работата. Ова на своја кожа го имам почувствувано во текот на мојата кариера, а последен случај е на локалните избори во 2021 година, кога вообичаено се зголемуваат тензиите меѓу партиските активисти, политичарите. Мојата работа како новинарка два пати по ред беше попречувана од оние кои треба да ми овозможат непречено да работам, како член на изборна комисија, а и политички. Вознемирувачки е фактот што и моите колешки, новинарки, биле жртви на напади и навреди само затоа што ја вршеле својата работа. Се чини дека има зголемена тенденција на напади врз новинарки и тоа е поттикнато од неказнивоста на сторителите, односно обвинителството и полицијата се одговорни за санкционирање на секој збор, напад, малтретирање на новинарите и тоа треба да престане“, вели новинарката Ферикан Иљази.
Во 2020 година во МВР биле пријавени 10 случаи на закани кон новинари, додека Здружението на новинари евидентирало два физички напади и 12 различни форми на вербални закани по животот. Во 2021 година ЗНМ евидентира 5 напади врз новинари и медиумски работници и една смртна закана, од кои 3 врз жени. А пак, во 2022 година, досега, ЗНМ има забележано само 1 напад врз вработен во медиум. Во меѓувреме, пред само неколку дена јавноста беше сведок на уште еден физички напад врз медиумски работник. Полицијата извести дека камерман бил физички нападнат во Тетово додека работел на терен.
ТУКА може га ди најдете нападите врз новинари, уште од 2014 година.
ЗНМ и Синдикатот на новинарите иницираа неколку измени на Кривичниот законик со цел поголема заштита на медиумските работници, но носењето на законите со години се одложува од државните институции.
„Во однос на проблемите и предизвиците поврзани со безбедноста на новинарите и медиумските работници, измените на Кривичниот законик што ги иницираа ЗНМ и Синдикатот на новинарите, во нацрт-текстот ги вградија барањата за системска заштита на новинарите и медиумските работници. Според овој предлог, што е моментално во собраниска процедура, нападот врз медиумските работници ќе се третира како напад врз службено лице, што значи дека ЈО ќе постапува по службена должност и ќе ги зголеми казните за напаѓачите. Министерот за правда најави дека законот ќе биде донесен во декември 2020 година, но процесот е одложен и двата закони сè уште се во фаза на прво читање во собраниска процедура. Овие измени ќе влијаат значително да се подобри безбедноста и заштитата на новинарите и медиумските работници во државата“, велат од ЗНМ.
ЕУ со голем број критики и препораки за РСМ во однос на слободата на изразување
Феноменот на напади и закани кон медиумските работници не остана незабележан во Извештајот за напредокот минатата година, дури беше посочено дека и медиумските работници се соочуваат со низа основни проблеми од социјален карактер.
„Се зголемија случаите на физичко и вербално насилство и закани кон новинари и медиумски работници. Условите за работа на новинарите, со посебен акцент на нивните работни и социјални права, сè уште треба значително да се подобрат, особено на локално ниво. Истражувањето спроведено од Самостојниот синдикат на новинари покажало дека 23 отсто од медиумските работници немаат здравствено и социјално осигурување, а 19 отсто одговориле дека менаџментот на медиумите не им дозволува на работниците да формираат синдикат. Ниските примања, како и непочитувањето на законот за работни односи од страна на работодавачите се најчесто вообичаени и постојани предизвици за новинарите“, се нагласува во Извештајот.
Според универзитетскиот професор по новинарство, Сефер Тахири, факт е дека социјалниот и економскиот статус на новинарите во Северна Македонија е далеку од добар.
„Социјалниот и економскиот статус на новинарите во Северна Македонија е на многу ниско ниво. За тоа сведочат ниските плати, кои често се под државниот просек, неплаќањето на работата за време на празници и не дозволувањето тие денови новинарите и медиумските работници да ги користат како слободни, неплаќањето на сите недели кога работат, бидејќи може да се случи некоја недела да биде исплатена, не плаќање прекувремена работа, и не плаќања на теренските дневници, дури и кога работат подолго од осум часа. Состојбата ја отежнува фактот што на вработените во медиумите им се дава годишен одмор, а потоа откако ќе се вратат тие работат двапати, пополнувајќи ги работните места на своите колеги“, изјави за Порталб.мк Сефер Тахири.
Како заклучок, во Извештајот се нагласува дека нашата земја има ограничен напредок во областа на медиумите и се фокусира на големата потреба од спроведување на реформите кои постојано ги предлага ЕУ.
„Генерално, има ограничен напредок во текот на периодот на известување. Целокупниот контекст е погоден за слободата на медиумите и дозволува критичко медиумско известување, иако има зголемување на тензиите за време на кризата КОВИД-19. Напорите за само-регулација мора да продолжат и да бидат проследени со конкретни резултати во унапредувањето на професионалните стандарди на новинарството. Треба да се обезбеди поголема транспарентност во однос на рекламирањето во медиумите од страна на државните институции и политичките партии. Власта треба да ги засили своите напори за реформирање на јавниот радиодифузен сервис, обезбедувајќи негова независност и финансирање и одржливост“, се вели во Извештајот за напредокот.
Реформите во јавниот сервис се неопходни, смета и професорот Сефер Тахири, кој оценува дека вработувањето на стручен кадар и непартиски лица е еден од главните елементи на овој план.
„Јавниот радиодифузен сервис мора целосно да се трансформира, бидејќи во моментов функционира како државен радиодифузер. Треба да започне процесот на избор на членовите на Програмскиот совет на МРТ, а потоа да започне процесот на избор на професионални менаџери, кои ќе создадат организациска структура на радиото и телевизијата, која ќе продуцира програми од јавен интерес. Освен информативната компонента, која треба да биде столб на МРТ, посебен сегмент треба да се посвети особено на образовната функција, со цел овој радио-телевизиски сервис да ги оправда парите издвоени од државниот буџет. Важен сегмент е вработувањето на нов стручен кадар, кој нема да биде прелиминарниот список на лица кои ги делегираат владејачките партии“, рече Сефер Тахири.
Најголем дел од минатогодишните препораки остануваат да важат и за следната година. Во следната година земјата треба да:
- Ги направи потребните напори за спроведување на стратегијата за реформи на јавниот радиодифузен сервис и финализирање на назначувањата во програмскиот совет на јавниот радиодифузен сервис и советот за регулаторот на медиумите
- Спроведе пристап на нулта толеранција за заплашувањето, заканите и актите на насилство врз новинарите при вршењето на нивната професија и да обезбеди сторителите да бидат изведени пред лицето на правдата.
Меѓународните организации известуваат дека новинарите во РСМ се соочуваат со закани
„Фридом Хаус“ ја смета Северна Македонија за делумно слободна земја, каде што активистите и новинарите се соочуваат со страв и заплашување.
„Северна Македонија продолжува да се бори против корупцијата и додека медиумите и граѓанското општество силно учествуваат во јавниот дискурс, новинарите и активистите се соочуваат со притисоци и закани“,се вели во извештаите на Фридом Хаус.
На листата на слободни работни места во светот во текот на 2020 година, Северна Македонија е оценета со 67 поени од максимални 100 поени. Фридом Хаус го опишува медиумскиот пејзаж на Северна Македонија како „длабоко поларизиран по политички линии, а приватните медиуми често се поврзани со политички или деловни интереси кои влијаат на нивната содржина“.
Во најновата публикација за светски рангирање, во однос на Индексот на слободен печат, нашата земја е на 90-то место.
„Ситуацијата со медиумите е влошена, високи владини функционери продолжија со закани и навреди кон медиумите, додека зачестија сајбер -вознемирувањата и вербалните напади врз новинарите на социјалните мрежи. Сето ова служеше за зајакнување на добро вкоренетата култура на неказнивост. Во исто време, пандемијата го комплицираше известувањето. Организациите кои ги застапуваат медиумите силно се спротивставија на различните предложени измени на законот за државни и приватни радиодифузни медиуми со кои ќе се овозможи државно рекламирање во медиумите. Тие се спротивставија на ова со образложение дека може да поттикне клиентелизам“, се истакнува во извештајот на „Репортери без граници“.
