Hutim dhe paqartësi nga pronarët, nga qendrat e biznesit dhe partisë, e gjithë kjo është një terren pjellor për ndikime të huaja në media, por edhe për një shkallë të theksuar ndërhyrjesh dhe presionesh mbi lirinë e gazetarisë dhe standardet profesionale gazetareske.
Shkruan: Aleksandar Bojinovski
Në Maqedoni mediat që ekzistojnë vetëm me besimin dhe popullaritetin e audiencës janë të rralla dhe ato që punojnë kështu janë në luftë të përditshme për mbijetesë. Karakteristikë në 15 vitet e fundit është depërtimi i mediave serbe, shqiptare, turke dhe hungareze. Kohët e fundit ka një tendencë që të hyjnë edhe media nga Bullgaria.
Hulumtimi i SKUP-it tregoi se shumica e mediave janë në pronësi të qytetarëve të Maqedonisë. Sipas dokumenteve të marra nga Regjistri Qendror i Maqedonisë, asnjë media nuk duket të jetë në pronësi të një individi apo kompanie me kapital nga vende jodemokratike, si Rusia dhe Kina, të cilat konsiderohen se kanë ndikim të dëmshëm në Vendi.
Sipas analizës së Institutit Maqedonas për Media (MIM) për pronësinë dhe modelet financiare të kanaleve televizive më me ndikim në Maqedoni, në Kroaci dhe në Slloveni, pronësia e mediave në Maqedoni është formalisht e pastër, por lidhjet e pronarëve me qendrat politike dhe të biznesit të pushtetit, në fakt nuk janë thyer. Tani për tani, siç janë përcaktuar kompetencat e institucioneve, askush nuk mundet dhe siç tregohet në praktikë, nuk ka vullnet për të gjurmuar lidhjet e fshehura që media mban në sfond me qendrat politike dhe biznesore të pushtetit. Si rrjedhojë, ndikimet politike në disa kanale televizive kombëtare shumë me ndikim ishin të pranishme në mënyrë eksplicite në periudhën e hulumtuar, deri në masën e abuzimit të tyre për përhapjen e propagandës.
Televizioni – mjeti më efektiv i ndikimit
Televizionet mbeten media më me ndikim në vend. Sipas sondazhit të fundit të IRI, të kryer në shtator dhe tetor 2022, pothuajse 81 për qind e të anketuarve kanë deklaruar se janë të informuar për ngjarjet politike përmes televizionit si medium. Ndonëse janë në rritje, mediat e internetit janë shumë prapa televizionit si burim informacioni me 39 për qind, ndërsa media e shkruar është mjet për të informuar vetëm 7 për qind të audiencës.
Sipas të dhënave zyrtare të Agjencisë për Shërbime Audiovizive, nga gjithsej 111 transmetues të licencuar për transmetimin e programeve, 45 janë televizione dhe 66 radio. Si pronarë të televizionit figurojnë 12 persona juridikë dhe 39 persona fizikë. Konkretisht televizionet Alfa, Alsat-M, Sitel, Thelma, Kompania 21-M, Shenja, Klan, 24 Vesti, Siti, Iris, K&M, M NET-HD dhe Era janë në pronësi të personave juridikë.
Televizioni si shtrirje e biznesit për përhapjen e ndikimit dhe realizimin e interesave të biznesit ka qenë normë në valët maqedonase për një kohë të gjatë. Jo rrallë herë përfshihet edhe politika e lartë. Shpallja e tanishme e armiqve të televizioneve Alfa dhe Telma, si dhe likuidimi i TV A1 në 2009, është i ndërthurur me interesa biznesi dhe politike.
TV Alfa, vitet e fundit është konsideruar si një televizion kritik ndaj qeverisë aktuale, së fundmi është gjobitur për evazion fiskal. Gjykata Penale e Shkupit vendosi se televizioni nuk ka paguar taksë prej 84.000 euro në vitin 2013 dhe 2014, gjë që e detyroi atë të paguajë shpenzimet gjyqësore prej rreth 1.200 euro dhe e gjobiti shtesë me 5.000 euro. Vendimi është i shkallës së parë dhe i nënshtrohet ankimimit në Gjykatën e Apelit. Në vitin 2021, Administrata e të Ardhurave Publike paditi televizionin për shmangie ose mospagim të tatimit për kreditë në vitin 2014.
Ky televizion fillimisht u themelua nga një pronar grek, më pas u mor nga Fershped dhe Sterjo Nakov, më pas iu shit Komtrade nga biznesmeni serb Veselin Jevrosimoviq, i cili, nga ana tjetër, ia shiti kompanisë Alfa SKOP, ku si pronarë, sipas Agjencia për Shërbime Audiovizuele paraqiten AD Europe me 11%, Makoshped me 17%, grupi CHS Invest me 57% dhe Tehnometal Vardar në falimentim me 15%. Alfa TV i përket të ashtuquajturit grupi i mediave hungareze sepse pas aksionerit CHS GROUP që ka shumicën qëndron kompania Target Media nga Shkupi, e cila është në pronësi 100% të hungarezit Peter Shatz.
Televizioni Telma është në pronësi qind për qind të kompanisë së shpërndarjes së naftës dhe produkteve të naftës Makpetrol. Pronësia është e pandryshuar për një kohë të gjatë në televizionin Sitel, ku kompania Monteko ka vite që është pronar juridik. Ky televizion është nga themelimi nën kontrollin e familjes afariste Ivanov nga Kratova, ashtu si Kanal 5 i familjes Stojmenov.
Nasha TV është në pronësi të aktorit Risto Gogovski (“Golemata Voda”, “Balkan Kan Kan”), i cili gjithashtu zotëron një agjenci marketingu dhe disa radio stacione. Televizioni 24 Vesti është në pronësi të Kejbll 24 nga Linz, ndërsa pronar i kësaj kompanie është austriaku Jürgen Meixner, i martuar me një grua nga Shtipi.
Më pas është grupi i televizioneve në gjuhën shqipe ku shumica e pronarëve janë nga Shqipëria dhe Kosova. Dy televizione janë në pronësi të personave juridikë nga Maqedonia: Alsat M është në pronësi që nga fillimi i grupit VE-VE, në pronësi të familjes Velia, dhe TV Shenja – në pronësi të Fondacionit për Kulturë dhe Arsim, ku Taxhaudin Shabani është pronar 100%, i cili është edhe një nga themeluesit e Organizatës për Qytetërim Islam. Kompania 21, e cila qëndron pas TV 21 në Shkupi, është e regjistruar në Prishtinë, Kosovë, ndërsa TV Klan Macedonia është në pronësi të ADV Klan me seli në Tiranë, Shqipëri.
Lidhja pronësore te transmetuesit
11 persona juridikë dhe 65 persona fizikë figurojnë pronarë të 66 radiostacioneve të licencuara. Në pronësi të personave juridikë janë Kanal 77, Urban FM, Leader, PRO-FM, Sveti Nikole, Angels, radiot studentore STUDENT FM 92.9, UKLO FM dhe UGD FM dhe radio fetare Maria Blagovest.
Pronësia e ndërlidhjes së transmetuesve ekziston në katër raste, ndërmjet: TV Shenja dhe TV Era, Nasha TV dhe RA RFM, TV Polog dhe TV Uskana Media, dhe ndërmjet Radio Metropolis dhe Radio City.
Personat e huaj (juridik dhe fizik) paraqiten si pronarë të katër transmetuesve – TV 21-M, TV Clan, TV 24 Vesti dhe Radio 7. Në vitin 2020, Agjencia miratoi ndryshimin e strukturës së pronësisë së tre radiostacioneve (Radio Fama., Radio Kiss dhe Radio Ion) dhe në një televizion (TV Channel Vision).
Media e printuar pa ndryshime
Në regjistrin e botuesve të medias së shkruar figurojnë 22 subjekte, të cilat publikojnë 27 media të shkruara.
Nuk ka ndryshime të mëdha në gazeta. Sloboden Peçat ende mbahet nga kompania serbe Adria Media Balkan, përmes kompanisë së saj në Maqedoni, Peçat mk. Ish pronarë ishin Vladimir Koshevaliski dhe Gradimir Jovanoviç.
Nova Makedonija është ende në pronësi të Repro one Limited nga Ishujt e Virgjër Britanikë. Prej kohësh flitet se pas kësaj kompanie qëndron biznesmeni Minço Jordanov. Gazeta e dytë më e vjetër ditore, Veçer, është në pronësi të Veçer Press, në pronësi të familjes Andreski, e cila është gjithashtu ka dhe portalin veçr.pres. Ekziston edhe domeni veçer.mk, në pronësi të agjencisë së marketingut të Dragan Pavloviq Latas, Maxmedia, ku përfshihen edhe agregatori Vesti.mk dhe Vesnik.com. Fokus, e përjavshmja më e vjetër ende mbijeton dhe është në pronësi të gruas së themeluesit të ndjerë Nikolla Mlladenov, Biljana.
Portalet në internet janë një histori më vete
Portalet me domenin “mk” nuk mund numrohen në internet. Disa janë grupuar së bashku, siç është rasti me Klip Media të Igor Leshtar, ish-pronar i Sivus. Këtu përfshihet A1On, portali i formuar nga ish-gazetarët e televizionit të zhdukur A1 dhe në pronësi të Predrag Petrović. Prej pesë vitesh është pjesë e Klip Medias. Në këtë grup bëjnë pjesë edhe agjencia e parë private e lajmeve Makfax, Reporter, Makedonika, Add Gas, agregati Grid etj.
Një grup tjetër portalesh me të njëjtin pronar janë Republika (Adynamic Media) dhe Kurir (ku pronar është edhe EMI Media). Këto dy portale janë pjesë e të ashtuquajturave Mediat hungareze. Këtu ka qenë edhe Lider.mk, i cili tani është në pronësi të General Heralding të Ljupço Zllatevit, i cili në ndërkohë themeloi edhe radion Lider FM 107.4.
Kompania “Faktor Portal DOO” është themeluese e portalit ekonomik Faktor, si dhe publikon portalet online “Zhenski”, “Mashki Magazin” dhe “Hashtag”. Faktorin e themeluan Krste Shajnoski dhe Aleksandar Manev, e më vonë i pari u largua nga kompania, për shkak se u emërua kryetar i Këshillit të ekspertëve të Agjencisë për mbikëqyrje të sigurimeve.
Grupi e ka selinë në të njëjtën adresë me kompaninë “Faktor Media Group DOO”, e cila, nga ana tjetër, është themeluar në vitin 2019 dhe është në pronësi të bashkëshorteve të Manev dhe Shajnoskit, Katerina dhe Svetlana.
Factor është anëtar i IAB Macedonia, organizatë për avancimin e marketingut digjital.
Më i ri është portali Antropol, i cili konsiderohet si një media e partisë politike E Majta. Si themelues të Shoqatës së Mediave për Informim të Qytetarëve, Antropol, janë pothuajse të gjithë anëtarë të Presidiumit të së Majtës, përveç liderit Dimitar Apasiev. Në ueb faqen e partisë, Jovan Krajevski figuron si themelues i Antropolit, ndonëse në gjendjen aktuale të shoqatës janë edhe emrat e Rexhep Ismail Haktan, këshilltar në qytetin e Shkupit, Branko Ristov, kryetar i këshillit të komuna e Karposhit, Gorast Muratovski, si dhe sekretarja e përgjithshme e Levicës, Jovana Mojsovska.
Ndikimet e huaja përmes mediave vendase
Ekspertët thonë se, ndonëse në vend nuk ka media që është në pronësi të një shtetasi rus apo kinez, kjo nuk do të thotë se nuk ka asnjë ndikim nga këto vende. Rusia Sot dhe Sputnik konsiderohen si infiltruesit kryesorë të informacionit manipulues në rajon dhe në vend.
Profesoresha e komunikimit dhe ekspertja në marrëdhënie me publikun, Marina Tuneva, thotë se zhvillimet politike si zgjedhjet, referendumi, ndryshimi i emrit të shtetit, si dhe mosmarrëveshja me Bullgarinë fqinje, ishin dhe janë terren pjellor për shumë fushata për përhapjen e ndikimit dhe dezinformimit. Në një vend të polarizuar politikisht dhe etnikisht si Maqedonia e Veriut, ndikime të tilla shpesh përshkallëzohen në gjuhë të urrejtjes, kërcënime dhe dhunë verbale ndërmjet grupeve kundërshtare. E gjithë kjo minon demokracinë dhe kohezionin social.
“Vetë pozicioni gjeopolitik i vendit e bën atë të ndjeshëm ndaj ndikimeve të faktorëve dhe qendrave të huaja, të cilat më së shumti janë të drejtuara kundër synimeve të tij për integrim në BE. Politikanët e lartë tregojnë publikisht Rusinë si një nga burimet e ndikimeve të tilla në Ballkan, përfshirë Maqedoninë. Për shembull, në një intervistë të vitit të kaluar, presidenti i shtetit, Stevo Pendarovski, përmendi se Rusia prodhon kërcënime jashtëzakonisht serioze hibride për të gjithë rajonin e Ballkanit, veçanërisht propagandë politike dhe një fushatë dezinformuese. Ai theksoi se kompleksiteti dhe intensiteti i tyre është i njëjtë me atë të vitit 2018, gjatë referendumit pas Marrëveshjes së Prespës. Fushata të tilla përforcohen nga aktorë dhe media vendase që ndjekin agjendat dhe interesat e tyre politike. Në veçanti, disa portale interneti dhe rrjete sociale luajnë një rol të madh në këtë, qoftë për shkak të potencialit të tyre për të arritur një audiencë të madhe, qoftë për shkak të marrëdhënieve klienteliste me qendrat politike të pushtetit. Dhe bazuar në sondazhin e Globsec të vitit 2021 në lidhje me ndjeshmërinë e vendeve të Evropës Qendrore dhe Ballkanit Perëndimor ndaj ndikimit rus dhe kinez, Maqedonia e Veriut renditet si më elastiki i vendeve të Ballkanit Perëndimor, por është ende një shoqëri e cenueshme dhe e polarizuar me blloqe politike antagoniste. Ndërsa shumica e popullsisë ende e mbështet procesin e përshkruar të anëtarësimit në BE, qëndrimet e simpatizantëve të sundimit autoritar të Kremlinit dhe Pekinit gjithashtu luajnë një rol të rëndësishëm. Qëndrimet e tilla forcohen përmes hapësirës informative dhe ndjeshmërisë së mediave ndaj ndikimeve”, vlerëson Tuneva.
Gazetari dhe profesori universitar, Sefer Tahiri, beson se ndikimet e huaja janë gjithmonë të sofistikuara dhe në raste shumë të rralla janë të drejtpërdrejta dhe të paqarta.
“Nga analiza e përmbajtjes së mediave të caktuara, që unë e bëj për projekte të caktuara, del se një pjesë e mediave janë të prirura drejt politikës ruse të Putinit, e cila mund të jetë rezultat i ndikimit nga qendra të caktuara. Sigurisht që ka edhe media, në të cilat sundon narrativa antiruse, që është rezultat i vendosmërisë së atyre mediave kundër pushtimit rus”, beson Tahiri.
Edhe ekspertja e politikave mediatike, Snezhana Trpevska nga Instituti RESIS, thekson se vitet e fundit në vendin tonë, por edhe në mbarë rajonin, ka pasur disa përpjekje për ndikime të jashtme. Më të intensifikuara ishin ndoshta në vitin 2018, në periudhën para dhe gjatë mbajtjes së Referendumit për ndryshimin e emrit të shtetit, dhe si parakusht për hyrjen në NATO dhe BE, menjëherë pas nënshkrimit të Marrëveshjes së Prespës (qershor 2018). .
“Sipas disa analizave të bëra gjatë asaj periudhe, në të gjithë rajonin burimi kryesor i dezinformatave ishte Rusia, përmes kanaleve të ndryshme, por kryesisht përmes mediave shtetërore të lajmeve Russia Today dhe Sputnik. Në vendin tonë pjesa më e madhe e dezinformatave lidhur me ngjarjet politike lidhur me Referendumin dhe Marrëveshjen e Prespës është transmetuar nga disa media vendase online (Infomax, Kurir, Express…) dhe disa televizione kombëtare (TV Alfa) politika editoriale e të cilave ishte dukshëm e prirur ndaj opozitës, VMRO-DPMNE, por edhe ndaj politikës së jashtme ruse. Kjo u pasua nga një kundërfushatë e gjerë në rrjetet sociale (e mbështetur fuqishëm nga grupet opozitare) e organizuar nga lëvizja “Bojkotiram”, thotë Trpevska.
Ndër kërkimet më të fundit mbi këtë temë është ai i Metamorfozës i kryer në periudhën nga nëntori 2021 deri në prill 2022. Përfundimi është se dezinformimi filloi të përhapet me shpejtësi sapo shpërtheu lufta në Ukrainë më 24 shkurt 2022. Por gjithashtu se “numri më i madh i artikujve dezinformues erdhën nga rrjetet sociale – 152 nga artikujt e analizuar ishin postime personale në Facebook, dhe vetëm tetë ishin artikuj në media.” Gjithashtu, dezinformimi bazohej kryesisht në artikuj mediatikë në mediat vendase ose të huaja (deri në 76 nga të gjithë artikujt dezinformues), dhe më pas në postimet në rrjetet sociale (38 postime, nga të cilat 19 në “Facebook”, dhe 14 në “Twitter”). Në një masë më të vogël, dezinformimi bazohej gjithashtu në postimet në YouTube (16), faqet e internetit (13), si dhe burime të tjera.
“Përqendrimi i pronësisë së medias dhe lidhja e drejtpërdrejtë e pronarëve të medias me biznesin dhe politikën, si dhe reformimi i shërbimit publik dhe kaosi në sferën online, janë problemet kryesore në sistemin mediatik. Sigurisht që lidhja mes biznesit dhe medias ndikon në lirinë e gazetarëve, të cilët për këtë fakt shpesh vetëcensurojnë”, thotë dr. Sefer Tahiri për këtë rrëfim gazetaresk.
Në përgjithësi, galimati nga pronarët, nga qendrat e biznesit dhe partive, terren pjellor për ndikime interesi në media dhe për një shkallë të theksuar ndikimesh në lirinë e gazetarisë dhe standardet profesionale gazetareske.
<
