Стефан Марковски е книжевник, филозоф, сценарист, драматург и директор на градската библиотека во Гевгелија. Во неговата биографија стои дека има завршено два факултета – Општа и Компаративна Книжевност на Филолошкиот факултет и Филозофски факултет а, исто така има магистрирано на отсекот за филмско сценарио на Факултетот за драмски уметности. Во интервјуто за Мета.мк тој зборува за неговите дела, за активностите како библиотекар и уредник, за сингуларитетот, симулациите, видео игрите, за пишувањето поезија и проза и за поединости околу процесите.
Имате издадено 18 книги, пишувате проза, поезија, сценарија, а сте и уредник и директор на градската библиотека во Гевгелија. Кои се вашите цели што сте ги оствариле и оние што не сте ги оствариле, а ви се во план – во вашата кариера како писател?
Стефан Марковски: На пишувањето отсекогаш сум гледал не само како на искра, оган, пламтеж, или пак, жар што се ослободува од нас секогаш кога ќе се најдеме во „вистинскиот“ момент, туку и како на вештина артикулирана и насочувана од творечкиот дух. Културно-општественото „врамување“ на творечкиот оган во вид на сето она што литературата претставува во социокултурниот контекст е уште еден облик на интеракција со светот, дејствување на авторот преку социјално-ангажираните аспекти на неговото дело, а „успехот“ на авторот може и треба да се сфати како уште едно, директно продолжување на неговото дело (не книга, туку дело) надвор од кориците кои врамиле, на еден начин или друг, некои од неговите идеи.
Во неколку наврати го имам нагласено аспектот на книжевното творештво кое има експериментална „цел“, односно се обидува да ги поместува, преиспитува, да ги разоткрива тајните (или да создава нови), да флертува или едноставно, да „владее“ со границите на постоечката естетско-етичка вертикала или посег кон (бес)крајот во денешниот сеопфаќачки книжевен постмодернизам.
Се трудам да не ја сфаќам литературата како „непретенциозна“ или само како глас на секојдневието, не само заради фактот дека тој пристап може да создаде склоност кон банализирање, туку и заради дополнително ограничувачката рамка која тој став може да ја постави кон творечкиот оган и персоналитетот на уметникот како создавач.
Во таа смисла, целта ми е кон секоја нова книга да се обидам да негувам различен пристап како во естетска, така и во социо-етичка и секоја друга смисла, да создадам нешто различно од сè претходно.
Директното вклучување во културните процеси, од друга страна, како директор на културна институција, но и како дел од книжевни списанија, е убав предизвик кој, меѓу сето останато, дава и поблизок увид во тековите на културно-општествената рецепција, што исто така отсекогаш ми било и ќе ми биде поле на интерес и критичка анализа.
Кое е вашето мислење за развојот на вештачката интелигенција? Дали нè очекува мрачна иднина како во сајберпанк филмовите? Или пак имате надеж дека машините и луѓето би коегзистирале во хармонија и соживот? Кон која теза тежнеете повеќе и зошто?
Стефан Марковски: Мислам дека засега е неодредлива човечката судбина врзана за развојот на вештачката интелигенција, односно не би можеле да дадеме конкретен одговор што би се случило при состојба на сингуларитет, а доколку за некое време бидеме во состојба да го дадеме таквиот одговор, постојат шанси тогаш да е веќе „предоцна“, истиснувајќи ја неговата корист.
Прашањата кои најдиректно заизворуваат одовде се и прашањата кои се врзуваат за балансирањето на биоцентризмот и трансхуманото поимање на вештачката интелигенција, односно дали е можно трајно (многувековно?) паралелно и/или комплементарно развивање на човечката цивилизација и компјутерските суперинтелигентни програми, „рамо до рамо“ и ако е (или не е), како тоа е (или не е) остварливо?
Развојот на човечката технологија од употребата на тркалото до создавањето најмодерни суперкомпјутери, патувања низ вселената, хадронски судирачи на честици, биотехнолошки откритија итн. се одвива на еден линеарен начин во текот на илјадници години, наспроти развојот на вештачката интелигенција, која теоретски би можела да ги трансцендира овие ограничувања на брзината на развојот, експлодирајќи во експоненцијален и несопирлив технолошки хиперразвој и стремеж кон бескрајот. Оваа можност нам луѓето нѝ е тешко сфатлива, со оглед на огромниот исчекор на техниките на длабокото учење, кои ја надминуваат валидноста и на Муровиот закон.
Овде е важно и самото дефинирање на поимот „соживот“, како и тоа кој поточно (и во која мера) се јавува како дефинирач, и дали, во крајна линија, односно на кој начин соживотот е поврзан со технолошкиот развој и (пост)цивилизациската експанзија – дали на постоењето и функционирањето на човекот како дел од тогашната (пост)цивилизација би се гледало како на нешто што го уназадува или забавува развојот/експанзијата (можеби, со оглед на неговите биолошки ограничувања) или пак, би се гледало на некаков друг начин?
Во секој случај, во една „типично човечка“, односно денешна смисла, мислам дека доколку би постоел избор помеѓу двете опции, „соживотот“ онака како што вообичаено го дефинираме, не е остварлив, но во некое идно можно редефинирање на истиот, не е исклучено да постои.
Дали мислите дека сингуларитетот и спојувањето со машини е природен начин на еволуција за сите органски интелигентни суштества во космосот?
Стефан Марковски: Тоа во една длабинска смисла зависи од нашето поимање на природноста и природното онолку колку и самиот наш однос кон технологијата.
Ако постои потенцијал за создавање вештачкоинтелигентно „суштество“ кое буквално по сè би било исто или споредливо со луѓето, што би вклучувало и централен нервен систем (систем од неврални мрежи) доволно комплексен за да во истиот да се „всади“ свест еквивалентна или иста со човечката, тогаш простото логичко расудување наведува кон тоа дека не постои причина таквото „суштество“ да добие различен третман од секое друго „исто“, човечко суштество.
Од друга страна, доколку, пред да се достигне оваа технологија, првин се направи „спој“ меѓу ЦНС и вештачката интелигенција во насока на создавање некаков облик на „смарт мозоци“ по аналогија на смарт технологиите инкорпорирани во денешните телекомуникациски технологии, би се поставило прашањето до која мера би се инволвирала вештачката интелигенција во раководењето и управувањето на човечката интелигенција, односно, во крајна линија дали би имало црвена линија која би ја означувала крајната граница меѓу човечкото и компјутерското во таквото управување?
Мислам дека постојат бројни начини на кои може да се одговори на ова прашање, кои со сите свои детали повеќе или помалку би орбитирале околу идејните/идеолошките оски на биоцентризмот, од една, и постхуманизмот од друга страна – барем сè додека постои овој судир.
Дали повеќе се придржувате на идејата во класичната астрономија за еден конечен универзум или за мултиверзум како во теоријата на струни? Ајнштајн има објаснување за конечноста на универзумот, дека е конечен и во вид на елипса или топка токму како нашата планета Земја. Кога бил прашан Ајнштајн што има зад последниот ѕид на ширење на универзумот им рекол дека е закривен и исто така како што може да се патува по површината на земјата од една точка до истата и да се сврти цел круг – пример со авион – исто така може се патува по закривените рабови на универзумот и да се создаде илузија на бесконечност. Дали мислите дека се е конечно? И како објаснувате што има надвор од последниот раб на универзумот? Дали се можеби пулсирачки мултиверзуми во макро и микро космоси? Кои се распукуваат во повеќе Биг – Бенг настани за секој и се ладат до исцрпување на енергијата и трошење на ресурсите да се произведе енергија. Дали би имало и мултиверзуми со различни константи и елементи или математиката е фиксна и не би имала логика во друг систем?
Стефан Марковски: Одговорот на овој „кластер“ од прашања кои се надоврзуваат ќе биде подолг не само заради нивната сложеност која се испреплетува, туку и затоа што физиката, особено, така да кажам, „филозофскиот сегмент“ од релативистичката, па и квантната механика ми беше голема љубов во текот на еден период од животот, кој резултираше со тоа иницијално да се запишам на Природно-математичкиот факултет.
Тука донекаде во фокус ми беа токму размислувањата околу (бес)конечноста на вкупниот постоечки простор со секој негов единечен, несовршено измерлив физички ентитет, а во корелација со текот на енергијата: трансформацијата и неможноста таа трансформација да се изврши без некаква, макар и минимална, загуба на енергија. Ако се навратам на своите тогашни перцепции, имав повлечено паралели помеѓу неколку нешта: прво, сите физички ентитети, на пример, видливите објекти, кои се мерливи од аспект на основните физички величини (во SI системот тоа се: должина, маса, време, јачина на електричната струја, термодинамичка температура и јачина на светлината), поседуваат вредности кои се ирационални броеви – со други зборови, кога се обидуваме да ја измериме, на пример, должината или температурата на некој објект, сè што можеме да доловиме е одредена апроксимација на егзактната вредност. Што значи тоа во една поширока смисла, освен што таквата нужност од апроксимација е врзана и за нашите мерни инструменти, кои исто така поседуваат ограничувања на капацитетите за мерење?
Според моето тогашно поимање изразено и во некои текстови/записи, неможноста совршено прецизно да измериме било што на овој свет е врзана за фактот дека во секој миг и во секој дел од мигот постојат процеси на секое микро-ниво. Всушност, постојат бесконечно интерферирачки процеси, кои на еден или друг начин може да се сведат на некаква трансформација на енергијата од еден во друг облик, од еден во друг сегмент од просторот за единица време. Одовде произлегува заклучокот дека за да постои енергетска трансформација, потребно е постоење некаков контакт меѓу физичките ентитети или сегментите од просторот, што значи дека не е возможно ниту еден дел од просторот некако совршено да се изолира од остатокот од просторот т.е. во него да не се одвиваат никакви процеси.
Доколку, хипотетички е возможно такво нешто, тогаш севкупниот постоечки простор во нашата вселена и евентуално зад неа, би можел да биде конечен. Наспроти ова, за да воопшто постои било каков процес во рамките на одреден физички ентитет/единица простор, неопходно е физичкиот ентитет/единица простор да е поврзан со други физички ентитети/единици простор со кои се врши енергетска размена, а кои потоа вршат енергетска размена со секундарни физички ентитети/единици простор, кои понатаму го повторуваат ова до бескрај. На тој начин се доаѓа до заклучокот дека за да воопшто постои било каков процес било каде, а следствено, и за да воопшто постои било каков физички ентитет – објект или количество енергија, меѓу кои постои Ајнштајновата еквиваленција сублимирана во E = mc^2, едноставно просторот кој постои мора да биде бесконечен. Во спротивно, воопшто не би биле ниту можни.
Од друга страна, за постоењето на сите физички објекти или единици енергија може да се дојде до заклучокот дека истите се од една страна конечни – со оглед на фактот дека се (апроксимативно) мерливи, но од друга и дека се истовремено бесконечни – токму заради фактот дека оваа мерливост е исклучиво и само апроксимативна и се изразува со приближни вредности и тоа за единица време, односно заради нивната поврзаност со сите, бесконечно многу, физички ентитети и/или единици енергија во просторот.
На тој начин доаѓаме до една навидум парадоксална ситуација: сите нешта се истовремено и конечни и бесконечни, односно се и целината на самиот бесконечен простор, но и само еден негов, конечен дел.
А еден сегмент од бесконечниот простор (кои некои го нарекуваат Омниверзум), колку и да делува или да сакаме да го направиме да делува конечно ограничен и изразлив преку физичките величини (согласно нашите опсервирачки и метролошки капацитети), не може да е конечен.
Ако овие заклучоци се сопостават со сфаќањето за сведливоста на времето како нешто физичко, друг сегмент од Ајнштајновата целина на простор-времето, се доаѓа и до заклучокот дека е нужно постоењето на бескрајот на времето назад во минатото и напред во иднината, од кој бескрај Големата експлозија и евентуално сите други настани во нашиот Универзум се повторно, конечно и бесконечно долготрајни истовремено.
Константите, како брзината на светлината, но и самите физички закони кои владеат во простор-времето на нашиот Универзум се повторно релативни алатки кои се надоврзуваат во нашите обиди, повторно да мериме различни аспекти на она што се обидуваме да го дефинираме како реалност, но истите се во некаков однос на процесна поврзаност со константите и физичките закони од простор-времето на другите Универзуми. Во таа смисла, не постои конечен раб ниту на просторот, ниту на времето, ниту пак апсолутно и вечно владеење на законите на физиката кои се однесуваат на севкупниот постоечки простор, кој поедноставено, не е ништо друго освен Хераклитовиот „вечно жив оган кој со мера се пали и со мера гасне“.
Ете ова беа некои од размислувањата околу кои гравитираа некои од главните идејни матрици на моето филозофско дело „Мета(де)конструкција и општа филозофија“ објавено во 2012 година.
И сериозните информатичари сметаат дека видео игрите се еден вид обид за симулации во развиток и дека ќе претставуваат зачеток за тоа каква ќе биде виртуелната реалност во иднина. Дури и самото тоа се докажува со тоа што Марк Закерберг сака да го претвори Фејсбук во „лошо направена видео игра“ со ново име метаверзум. Кои се вашите омилени видео игри што сте ги играле преку годиниве?
Стефан Марковски: Филозофијата на „метаверзумот“ и виртуелната реалност нè потсетуваат дека живееме во време кога иднината пред наши очи се истиснува од доменот на научната фантастика или дистопијата, преоѓајќи во нешто сосема реално и, за повеќето кои го следат развојот на науката и технологијата под ударите на технолошките мегакорпорации, сосема неизненадувачко, па и очекувано.
Да, игрите освен што може да се набљудуваат и како нов облик на интерактивна уметност (или умешност) која дава сосема нова димензија на мултимедијалноста, секако дека претставуваат и уште една скалило на тој пат и прашање на време е кога VR игрите ќе почнат да земаат поширок замав и кај нас.
Инаку одамна не сум нашол време за компјутерски игри, така што кои и да се игрите кои овде би ги навел, одговорот би бил веќе „застарен“ и би вклучувал палета од игри од дијаметрално различни жанрови.
Сепак, ќе се навратам на фактот дека уште во 1999 година со брат ми имавме персонален компјутер со легендарниот Pentium 3 микропроцесор, па поаѓајќи оттаму, можам да кажам дека листата на игри кои тогаш ги играв беше прилично обемна, вклучувајќи ги серијалите: Indiana Jones, Tomb Raider, Medal of Honor, Return to Castle Wolfenstein, потоа stealth играта Thief: Deadly Shadows, па стратешки игри од серијалите Age of Empires и Red Alert, а некое време потоа и Rise of Nations, Robin Hood: The Legend of Sherwood, потоа The Sims, Sea Dogs, Call of Duty, Half Life, Portal, BioShock, Delta Force, Area 51, Aliens vs. Predator, Serious Sam, The Punisher, Prince of Persia, Assassin’s Creed, Max Payne…
Ја добивте наградата „Бели Мугри“ за стихозбирката „Сиво сјаат вселените“ и неодамна ја освоивте наградата за најдобра песна „Празник на липите“ во рамки на истоимената манифестација организирана од Друштвото на писателите на Македонија. Дали во поезијата наоѓате најголема креативна слобода?
Стефан Марковски: Сè уште е тоа така. Иако тежнеам кон тоа поезијата што ја создавам да биде „заокружена“ по однос на некое нејзино обележје или аспект на авторскиот пристап, сепак секогаш наоѓам и верувам дека ќе продолжам да наоѓам поголем простор за индивидуалност во изразот токму преку стиховите.
Поезијата се пишува кога се има инспирација, додека прозата може да заземе и дисциплински и репетитивен начин на работа. Дали некогаш сосила сте се туркале себеси да пишувате и кога не сте биле расположени за таа активност? Дали плански сте го расподелувале трудот потребен за пишување?
Стефан Марковски: Тешко дека било кое прозно дело може да се заврши без комбинација од зрела дисциплина, односно навики, и наплив на страст, распламтена од превосходната желба да се долови приказната или пак, нејзината главна идеја. Трудот е енергетски влог кој подразбира жртва, и како таков е извонредно важен за остварувањето на оваа желба до некое ниво кое ќе може да се оцени како „задоволително“ во даден миг, но е за жал, сè уште потценет во некои „писателски“ или „книжевни“ кругови. Но верувам, не и кај оние чија секојдневна работа се заснова на него.
Дали кога пишувате роман правите прво „скелет“ на приказната и ја обмислувате основната приказна па придодавате или сето тоа оди похаотично во организиран хаос па на крај ги средувате сите драфтови и понови верзии за даден роман?
Стефан Марковски: Се обидувам да ја осмислам приказната и секој нејзин дел, вклучувајќи ги и ликовите кои ја конституираат, до онаа мера до која истата не би се задушила во или од себеси.
Дали сметате дека секој добар роман треба да содржи експлицитна сцена, како што е во примерот на вашата книга „Еретички писма или наоѓајќи ги небата што сјаат црвено“?
Стефан Марковски: Со исклучок на некои „правила“ или подобро кажано, вештини врзани за пишувањето и структурата на напишаното кои повторно не се „исклесани во камен“, не мислам дека е потребно или непотребно еден роман да содржи било што за да се окарактеризира како „добар“, најмалку експлицитни сцени. Ова е така сè додека она што го содржи не е на линија со нивната „поента“ до онаа мера до која нивното изоставување би ја загрозило или „огубило“ истата. Внесот на експлицитни сцени како алатка на наративната стратегија може да има бројни функции, од динамизација на дејството, преку инспирација на читателот за поголем фокус кон одреден сегмент или аспект на приказната/дејството, создавање атмосфера и амбиент, сè до некаква симболика во или надвор од контекстот на карактеризацијата.
Покрај другото, не треба да се заборави и дека раскажувањето треба и да поврзува со сетилата, а тоа ја вклучува и сензуалноста – не да биде некаква тампон зона помеѓу нив и умот.
На самата корица од таа книга имате ставено слика од споменик од Архангел Михаил. Како гледате на православието како најраспространет облик на вероисповест, односно христијанска насока на Македонците. Дали традиционалните вредности на македонската култура и моќ ги употребувате свесно понекогаш како инспирација за вашите дела?
Стефан Марковски: Православието располага со мудрост од која инспирација црпеле бројни големи умови во текот на историјата, меѓу кои и врвни светски писатели. Во оваа смисла, иако не гледам на себеси како на верник во една потесна смисла на тој термин затоа што останувам на ставот дека секое догматско учење, вклучувајќи ги тука и повеќето религиозни доктрини, се соочува со свои ограничувања, негувам одредена почит кон религијата и она за што таа се залага, особено некои од етичките импликации.
Од друга страна, ценам дека „аксиоматското“ или „здраво за готово“ сфаќање кое ги пренебрегнува процесите на индивидуалното логичко размислување (со сепак, селективна примена на логичките законитости) и на „созревањето“ од хетерономен кон автономен морал не само што не е корисно, туку се покажува и штетно во голем број наврати.
Самиот факт што во таа приказна, но и во други дела се наидува на божествени/митолошки суштества и онострани појави, кои се присутни и во самите наслови на некои книги, дава одговор на прашањето за присуството на религиските елементи во моето творештво.
Во вашата драма „Мајстори за Огледала“ внесувате одлична доза на хумор и интересно дејство и склопки на ситуации што може да ги доживее секој, искарикирани преку пародија и сатира. Што мислите, колку е важна употребата на хуморот и дали тоа ја намалува сериозноста на книгата или е добро да се користи во рамките на некои граници?
Стефан Марковски: Американскиот новинар и публицист П.Џ. О’Рурк рекол „пародија е кога се исмевате со луѓе кои се попаметни од вас, сатира кога се исмевате со луѓе кои се побогати од вас, а бурлеска кога се исмејувате и на двајцата додека се соблекувате голи“.
И навистина, хуморот како круцијален елемент на книжевноста има сосема различни импликации, цели, извори и граници. Тој, како и еротиката, може да биде средство за свртување на вниманието на читателот кон одредени обележја на делото, но и кон себеси и светот околу себе.
Видот на хуморот (од горенаведените три типови) кој би бил употребен во социјално ангажираната литература зависи од културно-општествено-економската, но и субјективната состојба во која твори авторот и во таа смисла, верувам дека секој облик на хумор и секој пристап кон комедијата си има свое место и време на употреба.
Кој е најдобриот редослед за читање на вашите книги? Со која книга би преферирале да се запознаат вашите читатели кои за првпат читаат ваши дела?
Стефан Марковски: Тоа, ми се чини, зависи повеќе од самите читатели, нивните жанровски, идејни и јазичко-стилистичко-наративни преференци. Од друга страна, кога хипотетички би го иззеле овој субјективитет на читателот, како што спомнав, создавањето нешто различно со секоја нова книга е во фокусот на моите творечки напори, така што краткиот одговор би бил: со последните неколку, веројатно последните две или три книги.
Тоа би биле поемата „Алгоритмеа: Евлогија за дигиталните богови“ (Полица, 2022), романот „Анатомија на бумбарот“ (Паблишер, 2021) и збирката раскази „Фауст го трча плебејскиот круг“ (Битолски книжевен круг, 2020).
