Ustav jedno, mediji drugo: 500 članaka o BiH “stvorenoj u Dejtonu”

Suštinski netačna tumačenja Ustava Bosne i Hercegovine postala su opšte mjesto u člancima domaćih medija, te u javnim istupima pojedinih političara/ki u Bosni i Hercegovini. Tako se fraza da je “Dejtonskim sporazumom stvorena državna zajednica BiH sastavljena od dva entiteta, Republike Srpske i Federacije BiH” već gotovo deset godina iznova pojavljuje u javnom diskursu, iako se radi o opisu koji ne odgovara onome što zaista stoji u Ustavu BiH.

Prvo pojavljivanje ovog navoda pronašli smo u dokumentu koji nosi naziv “ANEKS 4 – PO MODELU USTAVA SAD: Način nastanka i opstanka Bosne i Hercegovine”,  a koji datira od 17. septembra 2012. godine. Autori/ke ovog dokumenta se u njemu ne navode, kao ni svrha njegovog kreiranja. Dostupan je na internet-stranici Socijaldemokratske partije BiH, gdje je objavljen 2016. godine u sklopu saopštenja kojim se kritikuje njegov sadržaj. U dokumentu, u uvodnom dijelu, navodi se:

Tako je stvorena državna zajednica sastavljena od dva entiteta koji su potpisnici svih aneksa kao ključnih dokumenata za provedbu i funkcionisanje države nastale međunarodnim ugovorom.

Istu formulaciju pronašli smo u dokumentu gotovo identičnog sadržaja, koji je nazvan “Dejtonska struktura Bosne i Hercegovine i pravni položaj Republike Srpske” i koji je objavljen na zvaničnoj internet-stranici predsjednika Republike Srpske.

Ni u ovom dokumentu se ne navodi ko su njegovi/e autori/ke, te kada je i u koju svrhu objavljen. Kancelariji predsjednika Republike Srpske poslali smo upit o datumu, svrsi i autorstvu ovog dokumenta, ali do vremena pisanja ove analize odgovor nije stigao.

Ovu tvrdnju u javnom diskursu Bosne i Hercegovine najčešće zastupaju upravo politički/e akteri/ke iz Republike Srpske.

Isti navod našao se i u Zaključcima u vezi Informacije o neustavnoj transformaciji dejtonske strukture BiH i uticaju na položaj i prava Republike Srpske, koje je u novembru 2019. godine usvojila Narodna skupština Republike Srpske. U ovim zaključcima se na nekoliko mjesta BiH opisuje kao “državna zajednica”, te se navodi da je ona, “prema Dejtonskom sporazumu, sastavljena od dva entiteta”. U 8. zaključku tvrdi se da je Bosna i Hercegovina “stvorena” Dejtonskim sporazumom.

Prvo pojavljivanje ove formulacije u formi medijske tvrdnje, mimo izjava političkih subjekata i različitih dokumenata, pronašli smo u članku javnog emitera Radio-televizije Republike Srpske od 21. novembra 2012. godine. U članku se za Dejtonski sporazum, između ostalog, navodi:

Ovim sporazumom stvorena je državna zajednica BiH, sastavljena od dva entiteta – Republike Srpske i Federacije BiH.

Navedene formulacije mogu navesti čitatelje/ke na zaključak da Bosna i Hercegovina kao međunarodnopravni subjekt nije postojala prije parafiranja Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini u novembru 1995. godine – naročito kada se radi o medijskim tvrdnjama koje dolaze do publike u zemljama regiona.

Šta kaže Ustav Bosne i Hercegovine?

Aneks 4 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, poznatog kao Dejtonski sporazum, sadrži Ustav Bosne i Hercegovine. Prvi stav prvog člana Ustava ne podržava tvrdnju da je Bosna i Hercegovina “stvorena” Dejtonskim sporazumom niti je definiše kao “državnu zajednicu”.

Član I
Bosna i Hercegovina

1. Kontinuitet
Republika Bosna i Hercegovina, čije je zvanično ime od sada “Bosna i Hercegovina”, nastavlja svoje pravno postojanje po međunarodnom pravu kao država, sa unutrašnjom strukturom modificiranom ovim Ustavom, i sa postojećim međunarodno priznatim granicama. Ona ostaje država članica Ujedinjenih naroda i može kao Bosna i Hercegovina zadržati članstvo ili zatražiti prijem u organizacijama unutar sistema Ujedinjenih naroda, kao i u drugim međunarodnim organizacijama.

Stav (3) člana 1. ukazuje na neutemeljenost tvrdnje da je Bosna i Hercegovina “sastavljena od dva entiteta”. U ovom članu navodi se:

3. Sastav

Bosna i Hercegovina se sastoji od dva entiteta: Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske (u daljem tekstu “entiteti”).

Dakle, Ustav Bosne i Hercegovine ne podupire tvrdnju da je Dejtonskim sporazumom “stvorena državna zajednica Bosna i Hercegovina sastavljena od dva entiteta”. U Ustavu se, zapravo, navodi da Republika BiH “nastavlja svoje pravno postojanje po međunarodnom pravu kao država”. U prvom članu Ustava BiH jasno se navodi da se Ustavom njena unutrašnja organizacija modifikuje – to jest, mijenja ili prilagođava – unutar već postojećih, međunarodno priznatih granica. Ona, dakle, nije u Daytonu “sastavljena” od dva entiteta, u smislu da je nastala njihovim spajanjem, već se od njih “sastoji”, kako je navedeno u članu 3.

Iz Ustava je, dakle, jasno da je Bosna i Hercegovina postojala i prije zaključivanja Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, te da nije “stvorena” mirovnim sporazumom iz 1995. Ona je nezavisnost od Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije proglasila 1. marta 1992. godine, nakon održanog referenduma o nezavisnosti. Zemlje članice tadašnje Evropske zajednice su je kao nezavisnu i suverenu državu priznale 6. aprila 1992. godine, a dan kasnije, to su učinile i Sjedinjene Američke Države.

Kako se ova tvrdnja pojavljuje u medijima?

Pretragom online izvora pronašli smo oko 500 članaka, objavljenih u 159 medija, u kojima se ova tvrdnja pojavljuje u gotovo identičnom obliku. U slučaju medija iz Republike Srpske i Srbije, pregled ovih članaka stvara utisak da se radi o neizostavnom dijelu većine medijskih izvještaja objavljenih povodom godišnjice parafiranja Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini.

Niz medija je slične članke objavio i ove godine, od čega neki u dijelom modifikovanoj formi, bez tvrdnje da je Bosna i Hercegovina “državna zajednica” (1, 2, 3, 4). Kao izvor članka naveden je Tanjug, gdje su ove vijesti u cijelosti dostupne samo pretplatnicima/ama. Navedena rečenica nije vidljiva u dijelu teksta koji je javno dostupan.

Tim sporazumom stvorena je BiH sastavljena od dva entiteta – Republike Srpske i Federacije BiH. (Krstarica)

Ova je tema, međutim, posebno aktuelizovana kada su se ove godine među medijima koji su objavili ovu tvrdnju našli i javni emiter Radio-televizija Bosne i Hercegovine (BHRT), te regionalna televizija N1. Članak koji je sadržao ovu sintagmu objavljen je uoči 26. godišnjice potpisivanja Dejtonskog sporazuma u novembru 2021. godine, na portalu BHRT-a . Uslijedile su reakcije i kritike drugih medija, uključujući i neke koji su sami ranije objavljivali identičnu tvrdnju, poput Dnevnog avaza, Slobodne Bosne i Face televizije (1, 2). Tako se, recimo, ova rečenica u cijelosti navodi na kraju članka 20.11.2021. na portalu Dnevni Avaz, u članku Slobodne Bosne 21.11.2021, kao i na portalu Face televizije u članku od 20. novembra.

Nakon reakcija javnosti na objavljivanje ove tvrdnje, BHRT je izdao saopštenje u kom je, između ostalog, navedeno da je riječ o članku koji je preuzet od Srne, novinske agencije Republike Srpske, koji je “greškom novinara” prenesen na portalu BHRT-a. BHRT je u saopštenju naveo da će uprava “razmotriti i obustavu budućeg korištenja servisa ove novinske agencije”. Na ovakav postupak BHRT-a reagovao je značajan broj političkih subjekata iz Republike Srpske, ponavljajući u svojim reakcijama istu tvrdnju.

Originalna verzija članka BHRT-a više nije dostupna, a u verziji dostupnoj u vrijeme pisanja ove analize, ovog navoda nema. Ipak, screenshotove članka koji je sadržao ovu rečenicu moguće je pronaći na društvenim mrežama i u člancima drugih medija (1, 2, 3).

I dok se BHRT 2021. godine jeste oglasio vezano za ovaj propust, ista rečenica se i dalje nalazi u članku koji je 21. novembra 2020. godine objavljen povodom 25. godišnjice zaključivanja Dejtonskog sporazuma. U  članku iz 21.11.2019. godine navodi se da je Bosna i Hercegovina “sastavljena od dva entiteta”, dok navoda o tome da je riječ o “državnoj zajednici stvorenoj Dejtonskim sporazumom” nema. Ipak, pojedini medijski izvještaji (1, 2) iz ovog perioda ukazuju na to da je netačna tvrdnja, zajedno sa dijelom u kom se navodi da je Bosna i Hercegovina “državna zajednica” stvorena Dejtonskim sporazumom, u cijelosti objavljena i 2019. na ovom portalu.

Narativ iz susjedne Srbije

Pored bosanskohercegovačkih medija, u najvećoj mjeri se ova tvrdnja pojavljuje u medijima iz susjedne Srbije, što ukazuje na sličnost narativa koje zastupaju mediji iz ove zemlje i Republike Srpske.

U više navrata u proteklih nekoliko godina sporedna tema medija i vlasti u Srbiji bila je i cjelovitost Bosne i Hercegovine, a sve zbog izjava koje je član predsjedništva Bosne i Hercegovine Milorad Dodik davao u vezi sa Republikom Srpskom. I u tim slučajevima, mediji su gotovo bez izuzetka Bosnu i Hercegovinu opisivali kao „državnu zajednicu sastavljenu od dva entiteta, stvorenu Dejtonskim sporazumom”.

Tako su se među medijima iz Srbije koji su objavili ovu tvrdnju našla se i Radio Televizija Srbije – (RTS), Radiotelevizija Vojvodine, B92, Politika, Novosti, kao i tabloidi Blic, Kurir i Telegraf.

Ista sintagma korištena je i u članku kojeg je 2019. godine objavio Sputnik Srbija, ruski državni medij čije regionalno izdanje, kako je utvrđeno u različitim analizama, često objavljuje dezinformacije o političkim temama vezanim za BiH. Narativi koje pri tome podržava ovaj medij podudaraju se sa narativima koje promoviše član Predsjedništva Bosne i Hercegovine Milorad Dodik, koji je, i u slučaju ove tvrdnje, jedan od njenih najprominentnijih i najčešćih promotera.

Platforma Istinomjer, koja ocjenjuje tačnost izjava političara/ki, u više je navrata ocijenila ovakve navode: 2018. u izjavi ministra vanjske trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine Staše Košarca, 2019. u izjavama člana Predsjedništva BiH Milorada Dodika (1, 2, 3) i delegata u Domu naroda BiH Bariše Čolaka, kao i 2020. godine u izjavama niza političkih subjekata (1, 2, 3). Ova netačna tvrdnja posebnu je “popularnost” stekla tokom 2021. godine, što potvrđuje i veliki broj analiza platforme Istinomjer (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7).

Bosna i Hercegovina je, dakle, postojala i prije Dejtonskog sporazuma, te se u Ustavu koji je njegov sastavni dio jasno potvrđuje njen međunarodnopravni kontinuitet. Dejtonskim sporazumom njena unutrašnja organizacija jeste promijenjena na način da se država sastoji od dva entiteta, ali BiH je kao nezavisna, suverena i međunarodno priznata država postojala od 1992. godine i nije “stvorena” sastavljanjem dva entiteta 1995. godine. Shodno svemu navedenom, tvrdnji da je “Dejtonskim sporazumom stvorena državna zajednica BiH sastavljena od dva entiteta” dajemo ocjenu manipulisanje činjenicama.