Северна Македонија и Албанија, иако се кандидатки да станат дел од европското семејство, имаат многу недостатоци кога станува збор за слободата на изразување. Според новата методологија за проширување на ЕУ, поглавјето за слободата на изразување и медиумите спаѓа во првата група, кај фундаменталните права. Слободата на изразување и медиумските работници во Северна Македонија исто така се соочуваат со низа проблеми, вклучувајќи празнини во Законот за медиуми, притисоци, напади и закани, непочитување на работникот од страна на работодавачот и ниски плати. Слична ситуација преовладува и во соседна Албанија, пишува Порталб.мк.
Состојбата во Македонија
Во 2019 година, Собранието на РСМ гласаше за реформите во медиумите, услов што го бара ЕУ, додека сè уште не се преземени конкретни чекори за нивно спроведување. Критериумите за реформи на регулаторните тела за медиуми во земјата, како што се изборот на нови членови на Агенцијата за аудио и аудиовизуелни услуги и нови членови на програмскиот совет на јавниот сервис, никогаш не беа исполнети во пракса. Започнатата постапка заглави како резултат на политички судири.
Но, во Северна Македонија, покрај празнините во Законот за медиуми, слободата на изразување и медиумските работници се нарушени од низа други проблеми. Нападите и заканите продолжуваат да бидат најголемите предизвици со кои се соочуваат медиумските работници, особено жените. Во текот на 2020 година, ЗНМ регистрирал 14 напади и сериозни закани кон новинари. Во извештајот на ЗНМ од 2019 година се вели дека слободата на изразување е јавно нарушена од политичари, и од власта и од опозицијата.
„Според статистиката на ЗНМ, од почетокот на оваа година имало вкупно 14 напади и груби закани кон новинари, од кои повеќе од половина се против жени новинари. За споредба, минатата година имаше четири вакви инциденти, што значи дека оваа година нападите и заканите се трипати повеќе. Во периодот од 2017 до 2019 година, ЗНМ забележа вкупно 27 напади врз новинари и медиумски работници, во 2017 година вкупно 20, во 2018 година се регистрирани 3 случаи и во 2019 година вкупно 4 напади. Покрај четирите најсериозни напади врз новинари забележани во 2019 година, забележавме и други 24 закани и инциденти. За жал, овој тренд драматично се влоши во 2020 година“, изјавуваат од ЗНМ.
Анета Додевска, главен уредник на ТВ 24, новинарка со долгогодишно работно искуство, е една од новинарките што се соочи со директни закани по безбедноста и животот. Анета го пријави конкретниот случај во Министерството за внатрешни работи, а и по долго време од пријавувањето нема разрешница.
„Јас сум еден од новинарите споменати во статистиката на ЗНМ. Но, за жал, поминаа многу месеци откако го пријавив случајот во Министерството за внатрешни работи и досега немам информации дали обвинителството го разгледало случајот. Во меѓувреме, „таа личност“ постојано ми праќа пораки. Но, во овие 25 години работно искуство не е прв пат да се соочам со такви ситуации. Одев по судови тужена од државата и бизнисмени. Притисоци, закани и уцени имало и ќе има – но важно е ако државата сака да ја поддржи логистиката на оваа професија, не „да имам корист“ од тоа, туку да се создадат услови во кои новинарите ќе создадат здраво јавно мислење за да пребараат дефекти на системот и вистината“, рече Анета Додевска.
Таа оценува дека последниве години новинарската професија како да ја губи вредноста поради повеќе фактори.
Прво, несериозниот пристап кон оваа професија го направи новинарството само „хоби“ за некои поединци. Нискиот стандард или релативно ниско платената работа ги натера новинарите да „подлежат“ на притисок и „зависност“ од одредени центри на деловно работење, политика и моќ, и како резултат на тоа, новинарите станаа „незаштитена категорија“ на вработени, иако тие се постојано изложени на јавни предрасуди, критики, притисоци, закани. На „пазарот на трудот“ сè потешко е да се најдат квалитетни новинари кои ја сакаат и ја познаваат својата професија.
„Многумина колеги што ги познавам ја напуштија оваа професија токму поради факторите што ги споменав“, додава Додевска.
Состојбата во Албанија
Кога станува збор за слободата на изразување, слична ситуација се забележува и во соседна Албанија, која заедно со нашата земја го следи патот на пристапување кон големото европско семејство.
Александра Богдани, уредник во БИРН Албанија, проценува дека во Албанија главните предизвици на медиумите „се поврзани со недостаток на транспарентност и тешкотии при пристап до јавни документи, цензура и самоцензура, како и директен или индиректен притисок врз тие неколку новинари, кои и покрај задушувачката атмосфера на слобода на медиумите, продолжуваат упорно да ја вршат својата работа во служба на јавен интерес“. Во Албанија, физичките напади врз новинарите можеби не се толку чести како во РСМ, но притисокот што ја ограничува работата на медиумите се изразува во различни форми.
„Како одговор на ова прашање, се сетив на еден мој професор, кој рече дека „новинарството е убиено во Албанија, затоа нема потреба да им се заканувам на новинарите“. Но, иако бројот на напади и физички закани се чини мал на прв поглед, постојат вознемирувачки случувања во однос на другите форми на заплашување и притисок да се замолчат новинарите. Една од овие форми се тужбите на СЛАПП, множени во текот на минатата година, каде што луѓе од политички поврзани бизниси ги тужат медиумите или новинарите за заплашување и цензура. Ние во БИРН во моментов се соочуваме со ваква судска постапка по истрагата за стотици милиони евра концесии доделени од владата на Рама за изградба на инценератори во Албанија. Исто така, има зголемен притисок врз новинарите да го покриваат организираниот криминал и судството, понекогаш внатре во судниците, како и вербалните напади од страна на премиерот или други важни политичари, особено кон жени новинари“, рече за Порталб.мк Александра Богдани, уредник на БИРН Албанија.
Според уредникот на БИРН Албанија, зајакнувањето на независните новинари е единствениот начин за квалитетното новинарство да не престане да постои.
„За жал, квалитетното новинарство не е „остров“ што може да функционира независно од вкупното ниво на демократија во една земја. За да го гарантираме, потребни ни се транспарентни и отчетни институции, силни медиумски институции и задоволително ниво на слобода на изразување – нешто што недостасува во Албанија. Во овие услови, јас сметам дека е од суштинско значење зајакнувањето на независните новинари, за да опстане квалитетно новинарство“, потенцира, меѓу другото, Александра Богдани, уредник на БИРН Албанија.
Што вели извештајот на ЕК за слободата на изразување?
Извештајот на ЕУ минатата година наведува дека Северна Македонија е умерено подготвена во областа на слободата на изразување и има ограничен напредок во текот на извештајниот период.
„Потребно е да се интензивираат напорите за саморегулација за да се обезбеди напредок во професионалните стандарди и квалитетот на новинарството. Важно е да се обезбеди поголема транспарентност на рекламирањето во медиумите од страна на државните институции, политичките партии и јавните претпријатија. Потребни се одржливи решенија за да се обезбеди независност на јавниот радиодифузен сервис, професионални стандарди и финансиска одржливост. Финансиската одржливост на независните медиуми и условите за работа на новинарите остануваат предизвик“, се вели во извештајот.
Во однос на соседна Албанија, кога станува збор за слободата на изразување, се потенцира дека земјата има одредено ниво на подготовка, па затоа се оценува како умерено подготвена земја.
„Во декември 2019 година, Парламентот одобри низа измени и дополнувања на законот за медиуми, насочени кон регулирање на мрежните медиуми и некои аспекти на клевета за кои, во јуни 2020 година, Венецијанската комисија издаде мислење. Измените не ги содржат меѓународните стандарди и принципи на слободата на медиумите и предизвикуваат загриженост за зголемувањето на цензурата и самоцензурата и за можните пречки на слободата на изразување во земјата“, се наведува во извештајот на ЕК за слободата на изразување во Албанија.
Слободата на изразување е еден од клучните критериуми што треба да ги исполни аспирантска земја за членство во ЕУ. Според новата методологија за проширување, поглавјето за слободата на изразување и медиумите припаѓа на првата група, фундаменталните права. Без да го направи потребниот напредок во оваа област, ЕУ нема да ги помести преговорите кон другите групи и поглавја (откако ќе започнат преговорите).
Глобално рангирање на РСМ и Албанија
Фридом Хаус ја смета Северна Македонија за делумно слободна земја, каде активистите и новинарите се соочуваат со страв и заплашување.
„Македонија продолжува да се бори против корупцијата и додека медиумите и граѓанското општество учествуваат силно во јавниот дискурс, новинарите и активистите се соочуваат со притисок и закани“, известува Фридом Хаус.
На списокот на слободни земји во светот во текот на 2020 година, Северна Македонија е на 63-то место. Фридом Хаус го опишува медиумскиот пејзаж на Северна Македонија како „длабоко поларизиран по политичка линија, а приватните медиуми честопати се поврзани со политички или деловни интереси кои влијаат на нивната содржина“.
Иако со неколку поени повеќе од Северна Македонија, Албанија исто така се смета за делумно слободна земја. „Фридом хаус“ ја оценува Албанија со 67 поени од 100 можни. Во извештајот се вели дека усвојувањето на двата закона што им дозволуваат на владините агенции да ги сослушаат поплаките на поединци кои тврдат дека се клевети од телевизиски станици и портали, ја ограничуваат слободата на изразување.
„Додека уставот гарантира слобода на изразување, комбинацијата на силни деловни, политички и медиумски интереси го попречува развојот на независни медиуми; повеќето се сметаат за пристрасни или кон Социјалистичката Партија или Демократската Партија. Новинарите имаат мала сигурност во работата и остануваат предмет на парница, заплашувања и повремени физички напади од страна на оние кои се соочуваат со надзор на медиумите“, се вели во извештајот на Фридом Хаус.
На светското рангирање од 2020 година, според индексот на слободен печат, нашата земја се наоѓа на 92-то место. Северна Македонија има поместување за само три места напредок од 2019 година кога беше рангирана на 95-то место. Додека соседна Албанија, со 8 поени повеќе, таа е позиционирана на 84. место. Иако Албанија е оценета подобро од Северна Македонија, земјата направи уназадување за 3 години. Во 2018 година, Албанија беше позиционирана на 75-то место меѓу 180 земји, додека во 2019 година на 82-то место.
Водечките земји кои ја водат листата во однос на слободата на печатот ширум светот се скандинавските земји.
