Епидемијата на ковид-19 во повеќе аспекти влијаеше на новинарите, кои претставуваа врска помеѓу здравството и јавноста во текот на кризата. Јавноста будно следеше сè што има врска со пандемијата, не обрнувајќи внимание на оние кои тие информации секојдневно им ги пренесуваат. Истовремено, новинарите на своите работни задачи честопати беа изложени на епидемијата и беа без соодветна заштита. Оваа професија не ја одминаа ниту економските аспекти на пандемијата. Еден дел од нив се соочи со намалување на платите, а неколкумина останаа без работа. Милорад Милојевиќ, дописник на Радио Слободна Европа од Бања Лука зборува за предизвиците со кои оваа професија се соочи во време на корона-епидемијата.
„Целата оваа ситуација многу влијаеше врз работата на новинарите во Босна и Херцеговина. Се виде дека медиумите почесто ги следат прес-конференциите преку мрежите, а помалку одат на терен, помалку беа во допир со надворешниот свет, се сретнуваа со разни проблеми во известувањето. По воведувањето на вонредната состојба и вонредните мерки, и медиумите на некој начин беа ограничени – некои новинари не можеа да добијат дозволи од своите работодавачи за слободно движење во време на полицискиот час. Исто така, немаа сите новинари можност да присуствуваат кога одредени официјални лица даваа изјави, бидејќи за настанот биле известени само одредени медиумски куќи. Се случуваше и тоа повеќето новинари да ги следат прес-конференциите на Владата на Федерацијата БиХ преку интернет без можност да поставуваат прашања, а од Владата претходно да се договорат со неколку медиумски куќи за присуство на нивни новинари, кои можат да поставуваат прашања“, раскажува Милорад Милојевиќ.
Како се адаптираа новинарите на новата ситуација?
Она што пред десетина години го започна процесот на дигитализацијата, пандемијата само го забрза и ги принуди медиумите да им се свртат на новите технологии и начини на известување. Но, колку и да влијаеше оваа ситуација новинарството да напредува на некаков план, исто толку влијаеше и да назадува, бидејќи доведе до тоа новинарите да имаат ограничувања во пристапот до одредени информации. Истражувачкото новинарство, за среќа, се покажа адекватно и во оваа ситуација – во медиумите се објавуваa одредени афери, како онаа за набавката на респиратори и аферата за набавката на шаторот-мобилна болница. Мислам дека се покажа оти новинарството, со сите проблеми, е дораснато на својата задача, и покрај сите ограничувања и ситуацијата која се случи ненадејно.
Кои дигитални алатки ги користеа медиумите за комуникација со своите извори и дали тоа придонесе за полесна комуникација во однос на периодот пред пандемијата?
Беа отворени апсолутно сите опции – од Скајп, преку Твитер, Фејсбук и Вотсап, сите можни социјални мрежи беа вклучени во комуникацијата. Бројни емисии на телевизиите беа правени преку Скајп. Медиумите ги искористија сите можности кои ги нудат социјалните мрежи. Што се однесува до соговорниците, оние од институциите не беа подостапни одошто порано, но затоа пак останатите – експерти, аналитичари, мислам дека тие ни станаа подостапни со помош на овие технологии. Оти веќе не морате да ги „бркате“ соговорниците, да одите на терен, сега можете да ги снимите и преку Вибер, Скајп и слично.
Од Ваша перспектива, дали институциите и фирмите објавуваа онлајн повеќе податоци од порано и како тоа се одрази на квалитетот на добиените информации?
Институциите објавуваа податоци исклучиво во врска со пандемијата – бројката на заболени, мерките кои се спроведуваат, одлуките кои се носат. Но, во врска со било што друго, на пример околу тендерите за хидроцентрали, околу јавните набавки – ништо од сето тоа не допре до јавноста, туку остана во истиот домен како и претходно. Институциите ја исползуваа дигитализацијата само за да кажат дека успешно се борат против пандемијата. Околу набавката на респиратори не дознавме ништо од официјалните извори, туку од истражувачкиот труд на една новинарка. Исто како што набавката на мобилната болница не беше објавена на вебсајтот на Владата на Република Српска. Сите тие дилеми новинарите успеаја да ги откријат „копајќи“ и истражувајќи, како што се работеше и пред пандемијата.
Каков е Вашиот впечаток –дали јавноста стекна поголема доверба во медиумите во текот на пандемијата или не?
Мислам дека медиумите успеаја да ги известат граѓаните за сето она што се случува со пандемијата и да го извршат тоа клучно влијание. Во таа смисла, мислам дека граѓаните имаа доверба во медиумите кога се работи за корона-вирусот. За останатото, мислам дека ништо се нема сменето во однос на периодот пред корона вирусот.
Колку медиумските куќи им ги пружија на своите вработени сите неопходни услови за работа во текот на пандемијата и каков вид на поддршка им пружија?
Искрено, разговарајќи со колегите не сум слушнал дека некоја од медиумските куќи им ја организирала таа можност на своите вработени да можат да се тестираат за корона вирусот. Мислам дека тоа е доволен показател. Ако веќе ги испраќаш луѓето на терен, а притоа, освен маските кои ги имаат, и по некој уште и ракавици, не им обезбедиш и соодветна здравствена заштита, тоа многу зборува за односот на сопственикот и на уредникот кон вработените. Мислам дека повеќето домашни медиуми не им дадоа соодветна поддршка на своите вработени. Што се однесува до мојата медиумска куќа, ни овозможија да работиме од дома во текот на целото времетраење на пандемијата. Бања Лука беше епицентарот, град со наjголем број на заразени во БиХ, и поради тоа нашите шефови одлучија да се работи од дома. Сè ни беше достапно преку интернет – прес-конференции, податоци врзани за пандемијата… Ретко имавме потреба да појдеме до канцеларијата. И кога дојде до попуштање на мерките, работодавачот организираше целосна дезинфекција на работните простории. Не ни беа намалени платите, што не беше случај со работниците од некои медиумски куќи кои доживеаја да им бидат намалени платите.
Како Ковид-19 влијаеше на одржливоста на медиумите и на сигурноста на работното место за новинарите во БиХ?
Меѓу колегите се зборуваше за тоа дека медиумските куќи се наоѓаат во многу тешка ситуација, бидејќи пандемијата ја запре работата на стопанските субјекти. Со самото тоа на медиумите финансирани од маркетинг им беше запрен приливот на средства и автоматски се најдоа во многу тешка ситуација. Имам пријатели кои работат во медиуми каде платата им е буквално преполовена за време на пандемијата. Во некои медиуми луѓето се соочуваат со стандардниот проблем дека се пријавени на минималец, а на рака им се исплатува другиот дел од платата кој не ѝ е пријавен на даночната управа. Се случува едноставно работодавачите да го исплаќаат само она што им легнува на сметката, а остатокот да не го добијат. Владата на Република Српска (РС) им вети помош на медиумите. Не сум видел како е распоредена, но знам, конкретно, дека средствата беа одвоени за медиуми блиски до владеачките структури во РС. Не сум упатен во тоа како ќе поминат останатите медиуми.
На кои аспекти од животот и работата на новинарите најмногу влијаеше пандемијата?
Новинарството и овојпат се покажа како многу стресна професија и професија од која сите очекуваат да се работи професионално, а истовремено не ѝ се пружа потребната поддршка од јавноста и од институциите. Неодамна имавме вонредна седница на Народното собрание на Република Српска, кога пратениците седеа на 2-3 метра еден од друг и кај нив беа испочитувани заштитните мерки. Истовремено, новинарите беа напикани во еден ходник, еден до друг, без каква било дистанца. Некои од нив дури немаа ни маски, ниту пак беше посветено внимание како тие луѓе да бидат заштитени. Имаше, исто така, и ситуација и со новинарката која ја откри аферата со респираторите, кога таа се соочи со оцрнувачки коментари на социјалните мрежи. Мислам дека новинарите во оваа ситуација претрпеа и страв од загуба на работното место, намалување на платите… И ние сме луѓе со семејства, кредити, деца. Но, дури ни оваа состојба не ја смени перцепцијата кон новинарите – цело време беше видлив тој неповолен однос на јавноста.
Кои методи на борба против дезинформациите се практикуваат во медиумите во БиХ?
Нивото на слободата и на објективноста зависи од тоа дали медиумите ѝ се повеќе наклонети на опозицијата или на позицијата. Најголем проблем кај самите новинари е автоцензурата, стравот од тоа нешто да објават во медиумите блиски до владеачките структури. Во опозициските медиуми имаме друга крајност, некогаш да се претера со некои информации. Имаме бројни интернет медиуми за кои и не знаеме кој стои зад нив и тие се најголеми носители на дезинформации. Она што се случуваше на почетокот кај нас – луѓето да бидат казнувани поради наводно ширење лажни информации, за среќа е спречено, бидејќи можевме да дојдеме во ситуација власта да ги исползува лостовите на вонредната состојба и да се нафрли на сите оние кои мислат поинаку од неа и ја критикуваат. Власта се обиде да се бори против дезинформациите со редовни прес-конференции на кои тие изнесуваа свои податоци, како и преку реакции на она што беше објавувано во јавноста. Што се однесува до медиумите и дезинформациите, некои од нив пренесуваа информации онака како што тие беа пласирани, некои се обидуваа да дојдат до одговорите кога ќе се појави некоја вест, проверувајќи ги и барајќи најмалку уште една страна на приказната – што беше единствениот нормален начин за борба против дезинформациите.
Кои се главните извори на дезинформации во БиХ?
Во зависност од тоа како кому му одговара, така некој и оваа ситуација настојуваше да ја искористи за ширење на одреден вид паника и страв меѓу граѓаните. Имаше приказни за недостиг на маски, па за полицискиот час, па дека полицајци шетаат низ град со долги цевки – како да се браниме од некој кој нè напаѓа со тенкови, а не од корона вирус. Дали се работи за некое лоби кое влијело на тоа да се извршат некакви набавки, па поради тоа ги ширеше дезинфомациите кои ги поттикнуваа граѓаните да купуваат одредени производи и да создаваат домашни резерви…Верувам дека секој кој имал некаков интерес ја искористи состојбата за своја полза да прошири некакви дезинформации.
Дали интензитетот на пласирањето дезинформации сега е ист како на почетокот на епидемијата на ковид-19 и што мислите за видовите дезинформации што се дистрибуираат во овој период?
Почетокот на епидемијата беше критичен, тогаш дојде до пораст на бројот на дезинформации. Како одминуваше времето, така сè спласна. Дојдовме во состојба и пандемијава да ја гледаме како нешто со кое мораме да живееме. Тоа ме потсети на некоја воена состојба – после неколку месеци се навикнуваш да живееш без струја. Така сега се навикнавме да не излегуваме после 8 навечер, да носиме маски… Дезинформациите дека ќе снема некои артикли од продавниците се појавуваа редовно во текот на првите два месеца. Некој нешто ќе каже и народот ќе нагрне, се граба, се прават редици пред маркетите. Едно време имаше помал удар кон банките каде луѓето подигаа готовина. Потоа наеднаш снема маски, па дезинфекциски средства, па потоа таа стока ќе се појави со повисоки цени – сега сето тоа спласна. Имавме одредена ситуација во која власта зборува дека е потребно воведување на вонредна состојба, а сметам и тоа беше одреден вид дезинформација, бидејќи ние никогаш и немавме толкав број на заболени за да треба полицијата да шета со долги цевки низ град, луѓето да се приведуваат поради неносење на маска и слично. И тоа што не се објавуваа информации за спорните јавни набавки, а се објавуваше нешто друго, беше свртување на вниманието. Од една страна на јавноста ѝ се прикажувате како ажурни, дека се борите и работите, а од друга страна правите работи за кои не сакате да допрат до јавноста. Неодамна правев интервју за градењето на малите хидроцентрали и дознав дека во време на пандемијата почната изградба на неколку мали хидроелектрани без потребните дозволи и без надзор, бидејќи немаше инспектори – тие беа испратени на граничните премини. Се појавуваа информации за злоупотреба на хуманитарната помош. Но не беа покренати истраги, сè беше ад хок. Ништо не беше транспарентно – од набавка на маски, мобилната болница и слично.
Дали пандемијата влијаеше и на пристапот до информациите?
Да, во смисол дека не можете да дојдете до некоја посериозна информација, освен оние кои се однесуваат на пандемијата. Неодамна побаравме интервју со премиерот на Федерацијата на БиХ, Фадил Новалиќ и тој кажа „може, само не ме прашувајте за аферата респиратори“. А тоа е афера за која сите зборуваат. И, замислете да се направи интервју со премиер кој не сака да зборува за нешто што јавноста сака да го знае!? А тоа се случуваше пред неговото сослушување и приведување.
Какви закани по слободата на медиумите се појавија во текот на пандемијата?
Беше донесена една уредба, а потоа друга, со законска сила во време на вонредната состојба, која се однесуваше на ширењето паника. Но во неа не можеше да се види ниту што се дефинира со оваа уредба, ниту кој ќе одредува што е лажна информација, ниту што е тоа ширење паника. Всушност, секој можеше да дојде на удар поради било кој искажан став. Со ова се соочи една лекарка од Приедор, која само изнесе факт за кој со години се зборува – дека во болниците недостигаат респиратори, опрема, лекари. И, таа беше казнета за ширење на паника. Следуваше реакција на јавноста, на меѓународните институции, кои извршија притисок да се повлечат тие уредби. Власта потоа ги повлече. Ова многу лесно можеше да се претвори во ситуација секој јавно искажан збор кој не им одговара на владејачките структури да биде протолкуван како ширење на паника или на дезинформации.
Колку сте загрижен за Вашата приватност, со оглед дека комуникацијата се одвива преку телефон или онлајн?
Да ме загрижуваше многу тој аспект, денес немаше да бидам новинар. Мојата работа е таква што со години зависам од социјалните мрежи и од телефонирањето, така што тука ништо битно не се сменило. А, членот на Претседателството на БиХ, Милорад Додик неодамна на седница на собранието кажа дека ја прислушкува опозицијата, па потоа кажа дека малку се пошегувал. Но бидејќи ги познавам состојбите во БиХ, не би ме зачудило ако неистомислениците и медиумите кои не ѝ се наклонети на власта се прислушкуваат и се истражуваат нивните контакти.
Дали новинарството ќе биде сменето по пандемијата, ќе има ли последици во оваа област?
По пандемијата може да има финансиски последици за медиумите. Се покажа веќе дека одреден број на новинари остана без работа, на одреден број им се намалени платите… Дефинитивно, новинарството кај нас веќе со години тоне. Опстануваат исклучиво медиумите блиски до најјаките политички опции и медиумите финансирани од надвор или со проекти. Сите останати медиуми во БиХ се прилично загрозени и со оваа пандемија и со односот на работодавачите. Владее апсолутна несигурност и мислам дека меѓународните институции кои се повлекоа на почетокот на 2000-те од финансирањето медиуми, би морале да обратат големо внимание ако сакаат колку – толку да го сочуваат новинарството во БиХ.
Автор: Маја Бјелајац
