Празна чекална со по некој граѓанин што набрзина ќе го купи својот автобуски билет на билетарата и веднаш ќе се упати кон пероните. Ваква е сликата на главната автобуска станица во Скопје. Ги нема вообичаените гужви на патници, а поради празните перони граѓаните речиси е невозможно да го промашат автобусот за патување кон својата дестинација. Службените лица на влезот на пероните како никогаш досега имаат многу малку работа. Само по некој патник ќе го подаде својот билет за контрола. Автобусите полупразни заминуваат од скопската автобуска станица кон крајните дестинации.
„Намалувањето на бројот на патници споредбено со истиот период лани од 01.01-31.08.2019 и 01.01-31.08.2020 година изразено во проценти е намалување од 70 отсто во републичкиот превоз и намалување за 85 отсто во меѓународниот превоз на патници“, објаснуваат од „Руле турс“ за тажната состојба во која моментално се наоѓа автобускиот превоз во земјава.
Речиси идентични податоци доаѓаат и од Државниот завод за статистика за првите шест месеци од годинава, кога е регистриран историски најнизок број од 1.605.000 превезени патници, од кои само 390.000 лица патувале со автобус во периодот април-јуни 2020 година. Колку за споредба, во првото полугодие од 2019 година биле превезени 3.247.000 патници, додека во истиот период од 2018 година имало 4.242.000 патници.
Огромното намалување на бројот на патници што дојде со појавата на корона вирусот силно ги погоди автотранспортните компании. Одлуката за воведување на долгите полициски часови си го направи своето, а особено владината мерка за ограничување на бројот на патници со исполнетост на возилата до максимум 50 отсто од вкупниот капацитет на автобусите и комбињата. Владата на 11 август дозволи ублажување на мерката, со можност автобусите да возат кон своите дестинации со исполнетост од најмногу 75 отсто од бројот на седишта.
„Точно е дека ковид кризата ги остави автобуските превозници без приходи, автобускиот превоз е најпогодена гранка во стопанството заедно со туризмот, хотелиерството и угостителството“, велат од компанијата „Руле турс“ која стопанисува со меѓуградската автобуска станица во Скопје.
Тие стравуваат од повторно разгорување на епидемијата на ковид-19 во земјава, а со тоа и од построги мерки на властите кои треба да го спречат ширењето на вирусот. Прашање е колку нашата економија би издржала уште еден „локдаун“, велат тие. „Мета.мк“ испрати прашања на оваа тема и до Асоцијацијата на здруженија на превозници „Исток“ и до автотранспортното претпријатие „Галеб“ од Охрид, но тие не беа расположени за коментирање на состојбата во која се наоѓаат автобуските превозници за време на корона кризата.
Корона вирусот и драстичното опаѓање на бројот на патници е последниот од низата проблеми со кои автобуските превозници се соочуваат во изминативе неколку години. Нелојалната конкуренција од дивите таксисти, стариот возен парк, порастот на бројот на граѓани што ги користат своите автомобили за патување се предизвици кои стојат пред нив, а како критична точка лани се покажа и трагичната автобуска несреќа кај Ласкарци во која животот го загубија 16 патници.
Дивите таксисти се множат, автобусите возат празни
И за време на ковид кризата, дивите таксисти остануваат најгорливиот проблем со кој секојдневно се соочуваат автобуските превозници. Просто е невозможно да се пристапи до скопската автобуска станица, а од некое ќоше да не излезе човек којшто нуди такси превоз низ градот, но и до дестинации како Охрид, Тетово, Велес… И граѓаните и автобуските превозници ги знаат местата во главниот град каде што стојат дивите таксисти. На автобуската постојка кај Соборниот храм во центарот на Скопје може да се качите во комби или автомобил што ќе ве одвезе до Тетово, а кај Бит-пазар има автомобили што нудат превоз за Куманово или Велес.
„Во моментов околу 60 отсто од постоечките патници се возат со дивите таксисти кои плаќаат во готово без фискална сметка, се возат со возила без лиценца, возат возачи нелиценцирани, непријавени во работен однос и само прават приходи кои не се евидентираат, возат возила уште постари од автобусите и тоа технички неисправни“, накратко и прецизно ја опишуваат од „Руле турс“ актуелната состојба со дивите таксисти во земјава.
Покрај тоа што општинските инспектори се надлежни за казнување за нелегалните таксисти во градовите, за меѓуопштинскиот превоз одговорен за казнување на дивите превозници е Државниот инспекторат за транспорт. Тие велат дека во склоп на своите капацитети преземале мерки, но проблемот не можат да го решат со само 12 инспектори што ја покриваат целата територија на земјата. Од Државниот инспекторат за транспорт за „Мета.мк“ велат дека општините ги издаваат лиценците за вршење на такси превоз, па ако општинските инспектори се вклучат во казнување на дивите таксисти, тогаш проблемот полесно ќе се реши.
Според Годишниот извештај за работа на инспекцискиот совет за 2019 година, од вкупно 105 налози за вршење на инспекциски надзор што биле издадени лани, само еден налог бил издаден од Државниот инспекторат за транспорт (ДИТ). Лани до Инспекцискиот совет пристигнала и само една претставка, од вкупно поднесени 237, за Државниот инспекторат за транспорт, во која била поднесена претставка за работата на инспекторите.
„Мета.мк“ изврши и увид во Регистарот на инспектори на веб-страницата на Инспекцискиот совет на РСМ. За разлика од одговорите на Државниот инспекторат за транспорт, во овој регистар успеавме да најдеме само двајца инспектори за безбедност во внатрешниот сообраќај, како и 16 државни инспектори во патниот сообраќај. Во главниот град постојат само двајца надлежни инспектори во патниот сообраќај. Само еден инспектор во патниот сообраќај има Гостивар, но тој е надлежен да врши контроли и на територијата на Дебар. Единствениот инспектор што врши контрола во Гевгелија, под своја надлежност ја има и територијата на Струмица, Валандово и Демир Капија.
Сите овие инспектори имаат надлежност да вршат контроли во патниот сообраќај, вклучувајќи ги и дивите таксисти, на кои треба да им се одземаат возилата и да им се пишуваат казни. Се поставува прашањето дали бројот на инспектори е доволен за земја во која според податоците на Државниот завод за статистика, лани биле регистрирани 3.144 автобуси со кои се организирал јавниот превоз низ градовите, но и меѓуопштинскиот, меѓународниот и организираниот превоз на патници. Дополнително, не постои официјален податок за бројот на дивите таксисти што сообраќаат меѓу градовите.
Ласкарци го вгнезди стравот од патување со автобус кај граѓаните
Минатогодишната автобуска несреќа кај Ласкарци со страшниот број на загинати и повредени патници го постави прашањето за безбедноста на возниот парк со кој се превезуваат патници. Бројката од 16 загинати патници ја запрепасти македонската јавност, а дополнителните обвинувања што следуваа по неа за манипулациите со техничките прегледи на автобусите и за техничката неисправност на автобусот на „Дурмо турс“ доведоа до тоа да се појави страв кај дел од граѓаните од патување со автобус.
Дека автобусот на „Дурмо турс“ што лани излета од автопатот кај селото Ласкарци не е единствен покажуваат и податоците на Државниот завод за статистика за бројот на загинати и повредени патници и возачи на автобус од 1995 година до лани. Имено, „Мета.мк“ веќе објави дека во последниве пет години во земјава значително пораснал бројот на повредени патници во автобуските несреќи. Од 2014 година до лани, бројот на потешко повредени патници и возачи бил од 15 до 34 лица, додека на годишно ниво во овој пет-годишен период имало од 121 до 166 полесно повредени патници и возачи на автобус. Наспроти ова, во периодот од 1995 до 2000 година, бројот на потешко повредени во автобуски несреќи изнесувал од 2 до 14 лица годишно, додека полесно повредени имало меѓу 13 и 53 патници и возачи на автобус.
Статистичките податоци покажуваат и дека просечната старост на автобусите што сообраќаат во патниот превоз лани изнесувала 18,1 година. Причина за сообраќањето на полнолетен возен парк е увозот на половни автобуси и комбиња од странство. Царинската управа на РСМ само лани регистрирала увоз на 217 половни автобуси од странство, што е за 12 пати повеќе во споредба со бројот на новопроизведен возен парк што бил доведен во земјава во 2019 година.
Од Министерството за економија за „Мета.мк“ велат дека во рамките на своите надлежности можат со измени на подзаконските акти да го дефинираат потребниот минимум на ЕУРО нормите на емисија на издувните гасови, кој во моментов е ЕУРО 4, што претставува критериум за увоз на автобусите и може да влијае позитивно на просечната старост на возниот парк. Сепак, од ова министерство ни одговорија дека во овој момент не се дискутира за воведување на построги критериуми за увоз на возила во земјава. Од Министерството за транспорт и врски пак тврдат дека се ненадлежни за ова тема, посочувајќи дека тие само вршат распределба на автобуските линии за внатрешен меѓуградски и меѓународен сообраќај.
Автобуските превозници за „Мета.мк“ велат дека енормно високата цена на новопроизведените автобуси е основната причина поради која се одлучуваат да увезуваат половни автобуси од странство. Покрај нелојалната конкуренција од дивите таксисти, тие ја набројуваат и цената на автобуските билети која доведува до тоа да е економски неисплатливо да се увезат нови автобуси.
„Решение е можно доколку државата изнајде начин за субвенционирање при купување нови автобуси“, велат од компанијата „Руле турс“.
Од Министерството за економија пак накратко одговараат дека до овој момент немаат иницирано програма за субвенционирање на комерцијални возила, а со тоа ни за субвенционирање на набавката на автобуси од превозниците.
Експертите тврдат резервните делови и стручноста на сервисерите се клучни
Професорот Милан Ќосевски од Машинскиот факултет укажува дека просечната старост на возилата е само еден параметар што треба да даде издржана оценка за состојбата со возниот парк со кој се одвива автобускиот превоз во земјава. Тој вели дека подеднакво важно е како се одржуваат возилата, какви резервни делови се вградуваат, како е организирана и како се контролира експлоатацијата на возилата.
„Кога го споменувам одржувањето, тука мислам на тоа дали се спроведува превентивно одржување, во какви услови (работилници) и од тоа дали се стручни лицата кои го организираат и изведуваат одржувањето, дали се водат записи за одржување, дали некој тоа го контролира итн“, укажува професорот Милан Ќосевски.
Според него, силно влијание на тоа колку се безбедни превозните средства имаат и изборот и начинот на вградување на резервните делови. Тие мора да се одобрен тип и да се вградуваат во услови и согласно процедурите пропишани од производителите.
Овие параметри се екстремно важни кај возилата со просечна старост од 18 години.
„Таа старост на возилата и поминатиот пат за тој период вообичаено доведуваат до сериозна деградација на системите кај возилата, кои ако не се одржуваат соодветно, можат сериозно да ја нарушат безбедноста на истите. При ова мора да се забележи дека доколку возилата се соодветно одржувани и контролирани, нивната употребливост и безбедност треба да е иста како и за истото тоа возило кога било ново“, објаснува професорот Ќосевски.
Тој појаснува дека државата има на располагање целосен инструментариум на мерки со кои може да го води и контролира увозот на половните автобуси од странство (Закон за возила, Закон за безбедност на сообраќајот во патиштата, Закон за превоз во патниот сообраќај и нивните подзаконски акти). Истото важи, вели професорот Ќосевски, и за техничкиот преглед на автобусите и утврдувањето на нивната техничка исправност. Опишаните мерки во законските и подзаконските акти се генерално во сообразност со тоа што сите земји во Европа го преземаат за да го намалат ризикот од тоа да определена техничка неисправност ја влоши безбедноста на автобусите.
„Мора да се напомене дека само со стриктно, професионално и одговорно применување на наведените прописи од страна на сите чинители е можно подобрување на безбедноста во сообраќајот на патиштата“, вели Ќосевски.
Министерството за внатрешни работи се чини дека засега најревносно си ја врши својата задача за контрола на техничката исправност на возилата кои вршат јавен превоз на патници. Во последната акциска контрола на 31 август, за период од само пет часа, на територијата на целата земја успеале да откријат 52 различни прекршоци кај возилата што вршеле јавен превоз на патници. Санкционирани се прекршоци за неисправни уреди за сопирање, за управување, за неисправни светлосни уреди и за други уреди во возилото, за непродолжена регистрација, за неизвршен технички преглед…
Со ваквото незаконско однесување на одредени поединци и автотранспортни компании, по правило, страда довербата на граѓаните кон сите автобуски превозници. Од компанијата „Руле турс“ потенцираат дека основно е да има превентивно делување на институциите и строга законска регулатива. Покрај ова, тие сметаат дека на патниот превоз му се потребни субвенции од државата или општините по примерот на западните земји, со цел да се привлечат повеќе патници во јавниот транспорт.
Доколку државата ги остави автобуските превозници сами и понатаму да се снаоѓаат во организацијата на превозот, се чини дека ќе нема позитивен исход од решавањето на напластените проблеми. Одговорност за многу недостатоци, како што е претовар на патници во автобусите или нередовно одржување на линиите, имаат и автобуските превозници, но на крајот одговорноста за контрола на ваквите девијантни појави мора со прст да се впери кон надлежните институции.
Автор: Бојан Блажевски
